Kristin trú

Kristin guðstrú hvílir á þeirri heimsmynd sem kemur fram í sköpunarsögunum í 1. og 2. kafla 1. Mósebókar, að heimurinn sé góð sköpun Guðs og að okkur, sem sköpuð erum í mynd Guðs, sé ætlað sérstakt ráðsmannshlutverk í sköpuninni. Þetta ráðsmannshlutverk leggi okkur þær skyldur á herðar, að vernda og gæta sköpunarverksins um leið og við yrkjum náttúruna og nýtum hana okkur til viðurværis. Þannig túlkar sköpunarsaga Biblíunnar heiminn sem net jákvæðra tengsla: á milli Guðs og sköpunarinnar og á milli okkar og sköpunarinnar.

En hinn biblíulegi skilningur á eðli heims og manns er raunsær; hann gerir sér grein fyrir því að hið góða jafnvægi sem Guð ætlaði að ríkti í sköpunarverkinu hefur spillst því að manneskjan misvirðir það vegna græðgi sinnar og eiginhagsmunahyggju. Þessari staðreynd er lýst með táknsögum í 3. til 11. kafla 1. Mósebókar, hinni svo kölluðu frumsögu. Guðfræðin notar hugtakið synd um þetta spillta ástand sköpunarinnar sem var sköpuð sem góð sköpun. Af þessum sökum færði Guð okkur boðorð sem ætluð eru til að minna á að við berum skyldu til þess að vernda og varðveita hin jákvæðu tengsl sem sköpunarverkið fól í sér. Kjarni þessara boðorða er settur fram í Boðorðunum tíu (2Mós 20.2–17 og 5Mós 5.6–21) sem vísa til þeirra lífslögmála sem liggja heiminum til grundvallar og Jesús Kristur tekur þann kjarna saman á enn hnitmiðaðri hátt í Tvöfalda kærleiksboðorðinu (Matt 22.37–40): „Elska skalt þú Drottin, Guð þinn, af öllu hjarta þínu, allri sálu þinni og öllum huga þínum. Þetta er hið æðsta og fremsta boðorð. Annað er hliðstætt þessu: Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfa/n þig. Á þessum tveimur boðorðum hvílir allt lögmálið og spámennirnir.“ Með seinni hluta boðorðsins er hnykkt á því að okkur sé skylt að bera hag meðbræðra okkar og systra fyrir brjósti og gera það fúslega; fyrri hluti boðorðsins segir að þessi elska okkar, sem koma eigi fram í verkum okkar, eigi sér rætur í vilja Guðs og sé andsvar við elsku Guðs sem birtist í því að að Guð ávarpar hvern einstakling í 1. persónu í upphafsorðum Boðorðanna tíu: „Ég er Drottinn, Guð þinn.“

Um leið og sköpunarfrásögur Biblíunnar og boðorðin, sem hér hefur verið vitnað til, leggja áherslu á að einstaklingurinn sé hluti af heild og beri sem slíkur ábyrgð í samhengi hennar, þá leggja orðin „Ég er Drottinn, Guð þinn“ áherslu á að trúin er einnig persónubundin og að hver einstaklingur á sitt eigið persónulega samband við Guð. Persónulegt samband Guðs og okkar kemur einna skýrast fram í áherslu kristinnar trúar á mikilvægi bænarinnar og er undirstrikað í hverri skírn með orðunum: „Drottinn Guð, þú kallar okkur með nafni og gleymir okkur aldrei“ (sbr. Jes 45.3 og Jes 49.1).

Kristindómurinn leggur áherslu á að trúin er ekki eingöngu bundin þekkingaratriðum heldur mótast hún af viðfangi sínu en stendur ekki eða fellur með sjálfri sér. Trúin mótar okkur frá hjartans grunni, hugsun okkar, tilfinningar og því sem við gerum. Það sem einkennir kristna trú er að kristinn einstaklingur tengist Guði eins og hann hefur opinberað sig í Jesú Kristi til hjálpræðis þeim sem trúa.

Í kristinni trú er gengið út frá því að Guð sé skapari alls og að sköpunin vitni beint og óbeint um Guð en hann sé samt ætið hulinn. Kristin trú boðar að Guð birtist fyrst manneskjunni eins og hún er augliti til auglitis í Jesú Kristi. Innan guðfræðinnar er oft talað um að við þurfium ekki að stíga upp í himininn til að finna Guð því að Guð hafi stigið niður til að mæta okkur. Saga þess hvernig Guð birtist okkur í Kristi er sögð í Nýja testamentinu og meginútlínur hennar má finna í annarri grein postullegu trúarjátningarinnar: „Ég trúi á Jesú Krist, hans einkason, sem getinn er af heilögum anda, fæddur af Maríu mey, píndur á dögum Pontíusar Pílatusar, krossfestur, dáinn og grafinn, steig niður til heljar, reis á þriðja degi aftur upp frá dauðum, steig upp til himna, situr við hægri hönd Guðs föður almáttugs og mun þaðan koma að dæma lifendur og dauða.“

Nýja testamentið vitnar um trú á heilaga þrenningu, Guð, föður, son og heilagan anda. Engu að síður er Guð aðeins einn. Í þessu felst að persónur guðdómsins eru þrjár en þær deila sama eðli. Á grundvelli hlutverka sinna, eða þess hvernig þær opinberast í sögu heimsins og í sambandi okkar við Guðs eru þær einnig stundum kallaðar: skapari, frelsari og hjálpari.

Guð faðir er skapari heimsins en samkvæmt Nýja testamentinu tekur Guð sonur þátt í sköpuninni, eins og upphaf Jóhannesarguðspjalls vitnar um: „Í upphafi var Orðið og Orðið var hjá Guði og Orðið var Guð. Hann var í upphafi hjá Guði. Allt varð til fyrir hann, án hans varð ekki neitt sem til er.“

Meginhlutverk Guðs sonar er hins vegar að gera örlög okkar að sínum með því að gerast sannur maður. Þannig myndar Guð sonur tengsl við ookkur á áður óþekktan máta. Í Nýja testamentinu er það tjáð með ýmsum hætti að Guð hafi gerst maður í þágu mannsins. Í því felst m.a. fyrirgefning syndanna til handa þeim sem trúa. Tilgangur þess að Jesús gaf líf sitt á krossi kristallast í raun í orðum hans á krossinum: „Faðir, fyrirgef þeim því þeir vita ekki hvað þeir gera.“ Með fyrirgefningarboðskap sínum í orði og verki huggaði hann hrelldar sálir og létti af fólki byrðum sorgar og sjúkdóma og reif niður múra aðskilnaðar. Þannig ruddi hann lífinu leið og gerir okkur mögulegt að taka þátt í því starfi á vettvangi okkar daglega lífs með því að ljúka upp veruleika fagnaðarerindisins.

Guð heilagur andi gerir nálægð Guðs raunverulega í náttúrunni og í hverjum manni fyrir tilstilli trúarinnar. Heilagur andi leiðir okkur í gegnum lífið og í eftirfylgdinni við Krist. Þetta staðfestir Jesús í kveðjuræðu sinni í 14. kafla Jóhannesarguðspjalls þar sem hann leggur áherslu á það við lærisveinana að þrátt fyrir að hann hverfi á brott muni hann og faðirinn samt sem áður gera sér bústað hjá þeim sem trúir fyrir tilstilli hjálparans, andans heilaga.

Í aldanna rás mótuðust hefðir innan kirkjunnar sem áttu sér rætur í Biblíunni og útleggingu hennar en öðluðust hægt og bítandi sjálfstætt vægi og fóru að skyggja á þann boðskap sem Biblían miðlaði af Jesú Kristi.

Í sögu kirkjunnar hafa því reglulega komið upp siðbótarhreyfingar sem hafa viljað leiðrétta þetta misvægi og ein þeirra er siðbótarhreyfingin sem Marteinn Lúther hrinti af stað þegar hann setti fram greinarnar 95 gegn aflátssölunni 1517. Í siðbótinni var lögð áhersla á fjögur meginatriði: Krist einan, náðina eina, trúna eina, ritninguna eina — og bæta mætti við: bænina eina. Í raun er með þessu verið að segja að maðurinn bindi sína persónulegu trú við Guð eins og hann birtist í Jesú Kristi. Í því felst að Guð gengst við okkur í krafti náðar sinnar og fyrirgefningar sem gerir okkur mögulegt að horfast í augu við okkur sjálf og þar með að virða náunga okkar og sköpunina.

Í siðbótinni var lögð rík áhersla á að trúin væri ætíð persónubundin og enginn gæti trúað fyrir annan. Þess vegna var lögð áhersla á að kenna fólki um trúna svo að það gæti ræktað með sér trú sína og þroskað hana. En siðbótin lagði líka áherslu á að á endanum er það Guð sem frelsar manninn og leiðir trú hans en maðurinn réttlætist ekki af verkum sínum þótt þau geti verið farvegur trúar.

Af þessu leiddi mikil áhersla á menntun almennings til þess að gera fólki kleift að lesa Ritninguna og rækta trú sína. Þannig virti siðbótin sjálfræði og ábyrgð einstaklingsins gagnvart sinni trú en hlutverk kirkjunnar var að fræða, leiða, hugga og hjálpa. Á sama tíma lagði siðbótin hins vegar áherslu á að það væri Guðs eins að frelsa og að hann nýtti oft til þess boðun og starf kirkjunnar, hvort sem það var í tengslum við guðsþjónustuhaldið eða heimilisguðrækni. Siðbótarhreyfing Lúthers lagði því frekar áherslu á fræðslu og forðaðist ítroðslu eins og fræðin minni og hin mikla bókaútgáfa siðbótarinnar ber vitni um.

Sakramenti evangelísk-lútherskrar kirkju eru tvö, skírn og kvöldmáltíð. Sakramenti eru fyrirheit Drottins um fyrirgefningu, líf og sáluhjálp, bundin jarðneskum táknum.

Skírnin er heilög athöfn sem Jesús Kristur hefur stofnað og heitir návist sinni og náð. Skírn er ætíð í vatni og í nafni föður og sonar og heilags anda. Í skírninni endurfæðumst við fyrir vatn og heilagan anda inn í ríki Guðs þar sem er fyrirgefning syndanna, líf og sáluhjálp. Skírnin gerist í eitt skipti fyrir öll. Þríeinn Guð tekur okkur í samfélag sitt og leiðir inn í ríki sitt og söfnuð kirkju sinnar. Þess vegna fer skírnin ætíð fram í kristnum söfnuði, hvort heldur hún fer fram í kirkju, heimahúsi eða á sjúkrastofnun. Presturinn og guðfeðgin, skírnarvottar, eru fulltrúar samfélags heilagrar, almennrar kirkju og ábyrg fyrir því að barnið fræðist um Jesú Krist og fagnaðarerindi hans. Skírnin er grundvallarsakramenti kristindómsins og eina sakramentið sem allar kirkjudeildir viðurkenna.

Heilög kvöldmáltíð, altarisganga, samfélagið um Guðs borð, er sakramenti sem Jesús Kristur hefur stofnað. Hún er máltíð í brauði og víni þar sem kirkjan og einstaklingurinn sameinast Kristi og þeim sem hann játa á öllum öldum um víða veröld, á himni og á jörðu. Í heilagri kvöldmáltíð er Jesú Krists minnst, fórnardauða hans á krossi og upprisu hans frá dauðum. Kristur er raunverulega nálægur og gefur sjálfan sig í brauði og víni altarisgöngunnar. Þau sem þiggja altarissakramentið í trú fá hlutdeild í því sem Jesús Kristur gaf lærisveinum sínum, fyrirgefningu syndanna og eilíft líf.

Ég er Drottinn, Guð þinn. Þú skalt ekki aðra guði hafa.
Þú skalt ekki leggja nafn Drottins Guðs þíns við hégóma.
Halda skaltu hvíldardaginn heilagan.
Heiðra skaltu föður þinn og móður.
Þú skalt ekki mann deyða.
Þú skalt ekki drýgja hór.
Þú skalt ekki stela.
Þú skalt ekki bera ljúgvitni gegn náunga þínum.
Þú skalt ekki girnast hús náunga þíns.
Þú skalt ekki girnast konu náunga þíns, þjón, þernu, fénað né nokkuð það sem náungi þinn á.

- Boðorðin tíu úr Fræðum Lúthers hinum minni.

Boðorðin tíu eru að finna í tveimur útgáfum í Gamla testamentinu, annars vegar í Annarri Mósebók 20.2–17 en hins vegar í Fimmtu Mósebók 5.6–21. Boðorðin tíu eru inngangurinn að sáttmála á milli Guðs og mannkyns og tekur saman innihald sáttmálans. Seinni hluti þeirra samanstendur af almennum hegðunarreglum sem eiga uppruna sinn í ættbálkaspeki og ættbálkasiðferði sem eiga sér ýmsar hliðstæður í spekibókmenntum Miðausturlanda til forna. Kirkjan hefur alltaf gert sér grein fyrir því að boðorðin tíu eru sögulega skilyrt í sinni upprunalegu mynd. Þess vegna voru þau stytt og þeim beinu sögulegu skírskotunum sem áttu ekki lengur við var sleppt. Boðorðin eins og þau koma fram í Fræðum Lúthers bera þessu skýrt vitni.

Alla jafna er boðorðunum tíu skipt í tvo hluta þar sem fyrri hluti þeirra snýst um samband Guðs og manns. Fyrstu tvö boðorðin leggja áherslu á að Guð er persónulegur Guð sem ávarpar okkur persónulega. Guð ber nafn sem ber að virða og manneskjan sem hann ávarpar ber einnig nafn sem ber að virða því að hver manneskja er einstök. Við þurfum að rækta þetta samband og það er dregið fram í þriðja boðorðinu sem kveður á um að halda hvíldardaginn heilagan.

Seinni hluti boðorðanna fjallar hins vegar um samband okkar við náungann og þá farvegi lífsins sem ber að virða til þess að tryggja okkar sameiginlegu velferð. Þar er lögð áhersla á að virða lífið og sinna því sem okkur er trúað fyrir og reynast þeim trú; að samþykkja þörf annarra fyrir sín eigin lífsgæði og öfunda ekki heldur samgleðjast og standa með sannleikanum og því sem rétt er. Í boðorðunum er fólgin full meðvitund um hversu erfitt er að fylgja þessu en jafnframt um það hversu mikla ógæfu það hefur í för með sér að gera það ekki.

Allt tal um Guð er tilraun til þess að lýsa hinu ólýsanlega. Það má með sanni segja að þetta sé ein af grundvallarsannindum trúarinnar. Engu að síður komumst við ekki hjá því að tala um Guð og til þess höfum við engin önnur verkfæri en tungumálið sem er sögulega bundið ákveðinni menningu og tíma. Þegar við viljum tala um veruleika, sem ekki er hægt að sjá eða finna í hinum efnislega reynsluheimi mannsins og er stærri en svo að hugsun okkar nái utan um hann, erum við dæmd til þess að búa okkur til myndir af þeim veruleika, í mynd-, líkinga- og táknmáli. Sá eða sú sem talar um Guð og setur fram staðhæfingar um hann þarf að yfirfæra yfir á Guð eiginleika, hlutverk, veruhætti og almennar hugmyndir sem tilheyra okkar mannlegu tilveru. Annars gæti t.d. höfundur 23. Davíðssálms ekki talað um Guð sem hirði sinn.

Textar Biblíunnar eru upprunnir á tímabili sem nær yfir meira en þúsund ár, ritaðir á hebresku, arameísku og grísku í fornum menningarsamfélögum sem eiga fátt sameiginlegt með tæknisamfélögum nútímans. Í Biblíunni, bæði í Gamla testamentinu og Nýja testamentinu, er að finna ótal guðsmyndir sem tjáðar eru með mismunandi hætti og koma fyrir í ólíkum bókmenntaformum. Biblían geymir þannig vitnisburð frá ólíkum tímum um reynslu fólks af Guði og tjáir mismunandi skilning þeirra á eðli hans og eiginleikum. Biblían tjáir trú á Guð sem er skapari heimsins en er jafnframt persónulegur Guð einstaklings, fjölskyldu og ættbálks. En skilningur okkar á sjálfsopinberun Guðs er ávallt sögulega skilyrtur og takmarkaður af getu okkar til þess að skilja hið óskiljanlega og möguleikum tungumálsins til þess að lýsa hinu ólýsanlega. Þessari takmörkun okkar er lýst í Jobsbók, þar sem Drottinn spyr Job: „Hvar varstu þegar ég grundvallaði jörðina? Segðu það ef þú veist það og skilur.“

Biblían vitnar um sögu Guðs með sköpun sinni þar sem túlkun fólks á sjálfsopinberun Guðs hefur tekið breytingum í aldanna rás. Í fjölbreytileika guðsmyndanna sem Biblían hefur að geyma kristallast sú staðreynd að vitsmunaleg geta mannsins getur ekki endanlega höndlað veruleika Guðs eins og hann er í raun og veru. Þessi staðreynd liggur myndbanni Biblíunnar til grundvallar. Í guðsmyndum Biblíunnar má þó sjá rauðan þráð trúarinnar á kærleiksríkan og miskunnsaman Guð sem hefur skapað heiminn sem góða sköpun. Frá hinum kristna sjónarhóli vitnar Nýja testamentið um hápunkt þessarar sögu þegar Guð opinberaði sjálfan sig í Jesú Kristi, manninum til hjálpræðis. Hið þríeina eðli Guðs er opinberað af Kristi sjálfum þegar hann sendir lærisveinana til þess að gera allir þjóðir að lærisveinum „skíra þær í nafn föður, sonar og heilags anda“. Segja má að í játningum kirkjunnar, postullegu trúarjátningunni, Níkeujátningunni og Aþanasíusarjátningunni, sé reynt að setja fram skilning kristinnar trúar á Guði í ljósi opinberunar hans í Jesú Kristi. Samkvæmt lúthersk-evangelískum skilningi ætti því að spegla allar hugmyndir okkar um Guð sem koma fram í ritum Biblíunnar í þeirri guðsmynd sem Kristur birtir og játningarnar tjá. Grundvöllur trúarinnar er engu að síður ætíð persónulegur enda trúir enginn fyrir annan. Þennan veruleika orðar Lúther í frægri útleggingu sinni á fyrsta boðorðinu þar sem hann segir: „Hvað er það að hafa Guð og hvað er Guð? Svar: Guð er sá sem alls góðs er vænst af og sem leitað er til í hverri neyð. Að hafa Guð felst því ekki í öðru en að treysta á hann af öllu hjarta og trúa á Guð.“

Samkvæmt kristnum skilningi er sköpunin góð. Við greinum í veruleikanum að heimurinn er ekki óreiða heldur lýtur lögmálum sem eru grundvöllur og forsenda lífsins. Lengi henfur verið ljóst eins og kemur fram í sköpunarsögunni í 1. kafla Fyrstu Mósebókar, þar sem Guð greinir á milli ljóss og myrkurs, himins og jarðar, votlendis og þurrlendis og skapar þannig aðstæður fyrir lífríkið, bæði jurtaríkið og dýraríkið sem manneskjan tilheyrir. Samt höfum við sérstaka stöðu að því leyti að við erum "sköpuð í Guðs mynd" (1Mós 1.27). Í seinni sköpunarsögunni er það skilgreint hvað þessi staða okkar skuli hafa í för með sér en þar er því lýst að við höfum það hlutverk að yrkja og gæta sköpunarinnar (1Mós 2.15).

En þrátt fyrir góða sköpun Guðs er tilvist hins illa í heiminum staðreynd. Tilvist hins illa í heimi sem er skapaður af góðum Guði er trúarlegt og tilvistarlegt vandamál sem manneskjan hefur glímt við frá fyrstu tíð og þeirrar glímu sér einnig stað í Biblíunni. Í þriðja kafla Fyrstu Mósebókar er settur fram sá skilningur að það sé fyrst og fremst eigingjarn vilji manneskjunnar sem standi í vegi fyrir því að það markmið Guðs nái fram að ganga að allt líf fái að þrífast í samræmi við fyllstu möguleika sína.

Samkvæmt kristnum mannskilningi erum við breysk og ófullkominn og hegðum okkur gjarnan í andstöðu við vilja Guðs jafnvel þótt við ætlum okkur annað. Páll orðar þetta þannig í Rómverjabréfinu: „Hið góða, sem ég vil, geri ég ekki en hið vonda, sem ég vil ekki, það geri ég“ (Róm 7.19). Þetta ástand er það sem biblíulegt og guðfræðilegt orðfæri kallar synd og vegna þess er hinni góðu sköpun Guðs ógnað og þar með einnig tilvist og velferð okkar.

Þess vegna kallar Kristur okkur til grundvallarviðhorfsbreytingar sem felst í því að samstilla vilja okkar við vilja og markmið Guðs sem er að draga úr þjáningu og ryðja lífinu leið. Með óvæginni gagnrýni sinni á lög og siði samfélagsins og trúarstofnanir og helgisiði ef þeir þjónuðu ekki hag mannsins sýndi Jesús að vilji Guðs beindist fyrst og fremst að velferð mannsins. Þess vegna segir Jesús að allur vitnisburður Gamla testamentisins um vilja Guðs og kröfu hans gagnvart manninum rúmist í tvöfalda kærleiksboðorðinu. Sú staðreynd að í því fara saman annars vegar krafan um að elska Guð og hins vegar krafan um að elska náungann eins og sjálfan sig felur í sér að þær eru óleysanlega samtvinnaðar. Með dæmisögunni um miskunnsama Samverjann sýnir Jesús að ást manns á náunga sínum, sem birtist í að mæta þörfum hans, er hinn raunverulegi mælikvarði á ást hans á Guði. Að elska náungann eins og sjálfan sig felur í sér að vera vakandi, opinn og móttækilegur fyrir þörfum hans og að vera reiðubúinn til þess að hjálpa honum afdráttarlaust. Á sama tíma er það óumdeilt að hver og einn hefur frumskyldum að gegna gagnvart sjálfum sér og sínum nánustu. Það er mjög nærtækt og eðlilegt að fólk skilgreini sig í gegnum það sem það gerir, hvort sem það tengist stöðu, hæfileikum, getu eða öðru. Kristindómurinn virðir þetta en tekur jafnframt undir eftirfarandi spurningu með Páli í fyrra bréfi hans til Korintumanna: „Hver gefur þér yfirburði? Og hvað hefur þú sem þú hefur ekki þegið?“ (1Kor 4.7). Í þessari spurningu felst sú sannfæring að lífið sjálft, vitsmunaleg geta og hæfileikar okkar og öll gæði sköpunarinnar sem eru til ráðstöfunar séu Guðs gjöf þegar öllu er til skila haldið.

Þrátt fyrir að hver manneskja sé einstök getur enginn lifað merkingarbæru lífi án tengsla við annað fólk. Þessi staðreynd er dregin sérstaklega vel fram í jólaguðspjallinu þar sem Guð gerist maður í Jesúbarninu, sem þarfnast umhyggju eins og önnur börn. Þannig dregur jólaguðspjallið fram að maðurinn er þiggjandi og þurfandi vera og að Guð vill deila kjörum hans. Maðurinn er skynvera og við verðum það sem við erum fyrir það sem við þiggjum og tökum á móti í gegnum skynfæri okkar. En við þörfnumst ekki aðeins fæðu, klæða og húsaskjóls, við þörfnumst ekki síst samfélags við aðra menn. Og við þörfnumst Guðs, sem virðist líka þarfnast samfélagsins við okkur — svo mjög að hann skapaði manninn eftir sinni mynd og gerðist maður í Jesú Kristi.

Í þessu birtist óumræðanleg trúfesti Guðs sem vill ekki yfirgefa okkur og selja okkur á vald örlaganna þrátt fyrir að við svíkjumst undan því hlutverki sínu að gæta sköpunarinnar lífinu til framdráttar. Af náð sinni lýsir Guð sig tilbúinn til þess að fyrirgefa manninum syndir hans og sendir heilagan anda til þess að leiðbeina honum til skilnings á vilja Guðs og til þess að styðja hann í þeim ásetningi að framkvæma hann. Fyrirgefningin og gjöf heilags anda verður að veruleika í sakramentum kirkjunnar, skírninni og heilagri kvöldmáltíð, og helgun mannsins í lífi með Guði felst í því að feta þann veg sem Boðorðin tíu, trúarjátningin og Faðir vor marka eins og vörður og vegvísar á leiðinni. Náð og fyrirgefning Guðs gerir okkur mögulegt að gangast við sjálfum okkur eins og við erum og gerum okkur ljóst að við erum meira en summa verka okkar. Sú fullvissa kristinnar trúar að sérhver manneskja sé sköpuð eftir Guðs mynd og að náð og fyrirgefning Guðs nái til sérhvers manns gerir það jafnframt að verkum að kristin kirkja hafnar hvers kyns tilhneigingu til þess að afmennska manninn.