Við búum í fjölmenningarsamfélagi. Þrátt fyrir að Ísland sé ekki fyrsti kostur flóttafólks eða þeirra sem vilja freista þess að eignast betra líf gætir hér meiri fjölbreyttni hvað varðar trú, litarhátt og menningu en fyrir örfáum áratugum. Í samfélagi þar sem ólíkir menningarheimar mætast ríður á að búa þannig um hnúta að sátt og samlyndi ríki. Okkur ber því skylda til að ræða hvernig fjölhyggjunni skuli mætt og kosta kapps um að læra af reynslu annarra í því efni. Í þessu líkt og svo mörgu viðkvæmu umfjöllunarefni verður umræðan því miður oft svart/hvít. Á öðrum endanum eru þau sem vilja loka landinu og einangra. Á hinum kantinum eru þau sem líta á alla umfjöllun sem hræðsluáróður og neita að horfa til þeirra vandamála sem vissulega hafa skapast í nágrannalöndum okkar. Hvernig ætlar Þjóðkirkjan að bregðast við aukinni flóru trúarbragða, kirkjudeilda og trúleysisstefna? Fer hún í vörn eða fagnar hún fjölbreytileikanum? Dæmi frá Englandi Fyrir skömmu birtist hér á landi grein sem lýsir afstöðu Davids Cameron forsætisráðherra Breta til fjölhyggjunnar. Hann ræðir séstaklega hlutverk Biblíunnar og kristinnar trúar í því samhengi (B+, Fréttabréf Biblíufélagsins, apríl 2012, bls 9). Fjölhyggja er mun meiri í Bretlandi en hér og því hlýtur efnið að vekja athygli okkar. Við getum vissulega lært margt af Bretum um hvernig á — eða á ekki — að mæta fjölhyggju. Í orðum Camerons hlýtur að felast ákveðinn skilningur á hlutverki kirkjunnar í samfélaginu. Enska biskupakirkjan á um sumt svipaða sögu og nýtur að vissu leyti hliðstæðrar stöðu og þjóðkirkjan hér. Því er vert að gefa hugleiðingum hans gaum. Veruleiki eða draumsýn? Forsætisráðherra Breta lýsir því yfir að Bretland sé kristið land og Bretar eigi ekki að vera hræddir við að viðurkenna það. Biblían er að hans mati einkar mikilvæg fyrir „bresk gildi“ og loks kallar hann eftir að „hefðbundin kristin gildi“ verði endurvakin til þess að vega á móti „siðferðislegu hruni“ Bretlands. Hér vakna ýmsar spurningar vegna þeirrar opnu og friðsamlegu sambúðar milli trúarbragða og einnig milli trúaðra og ekki-trúaðra sem verður að ríkja í lýðræðislegu fjölhyggjusamfélagi. Er forsætisráðherrann að lýsa Bretlandi fyrri tíma, veruleikanum eins og hann er í dag eða draumsýn sinni um Bretland? — Dreymir hann um kristið Bretland mitt í öllum trúarfjölbreytileikanum? Það er ugglaust auðveldara að leiða eina hjörð en margar. En er sú draumsýn réttlát og réttmæt? Kemur hún ekki óhjákvæmilega niður á fulltrúum annarra trúarbragða eða trúleysis? Cameron lýsir þó alls ekki yfir neinni einfaldri afstöðu. Hann veit og virðir að margir „landsmenn“ eru ekki kristnir og telur ekki „rangt“ að vera annarrar trúar — eða trúlaus. Hann kveðst meira að segja stoltur yfir að mörg „trúarsamfélög eigi heima í Bretlandi“ og að það efli landið. Forsætisráðherra lýsir loks sinni eigin afstöðu svo að hann iðki kristna trú aðeins „lítillega“ og sé „fullur efasemda“ þótt hann telji sig „skuldbundinn“ kristninni. Hér er að mörgu að hyggja. Einhverjum kann t.a.m. að finnast mótsögn milli Camerons forsætisráðherra sem hefur miklar væntingar til kristninnar og Davids í Downingstrætinu sem er fullur efasemda. Öðrum kann að finnast tvískinnungur í ákalli hans eftir kristnum gildum og stolti yfir trúarflórunni.
Umburðarlyndishefð Forsætisráðherrann byggir hugmyndir sínar á eldgamalli enskri hefð. Allt frá 17. öld hefur verið skilið á milli opinberrar trúar og einkatrúar í Bretlandi. Biskupakirkjan hefur verið hin opinbera kirkja landsins og eitt helsta sameiningartákn Heimsveldisins við hlið krúnunnar. Frá 1688 hefur aftur á móti ríkt umburðarlyndi gagnvart minnihlutahópum og síðar trúfrelsi — lengi þó með skertum borgaralegum réttindum. Af þeim sökum lítur Cameron raunar svo á að kristnin sé „bresk“ en önnur trúarbrögð „eigi bara heima“ í landinu líkt og gestir eða útlendingar. Hér er líka komið að því sem Bretar hafa helst verið gagnrýndir fyrir í innflytjendamálum sínum. Þeir hafa að sumra mati lagt of þunga áherslu á rétt þeirra sem til landsins flytja til að halda sérkennum sínum. Um leið hefur þess verið krafist að Bretar fái að halda eigin hefðum óröskuðum. Þá hafa þeir undirstrikað að þeir séu handhafar hinna raunverulegu „bresku“ hefða sem hljóti að hafa forgang í opinbera rýminu þrátt fyrir stöðugt vaxandi fjölbreytileika. Þetta er arfur frá nýlendutímanum og blómaskeiði Heimsveldisins. Af þessum sökum telja sumir að Bretar hafi unnið gegn aðlögun nýbúa og haldið þeim á jaðri samfélagsins. Það væru þá hinar öfgarnar borði saman við einstrengingslega aðlögunarkröfu Frakka. Að einu leyti talar Cameron þó sem sannur fjölmenningarsinni. Það er þegar hann segir að Biblían hafi „hjálpað til við gefa Bretlandi ákveðin gildi og siðferðisviðmið sem gera Bretland að því sem það er í dag.“ Hann reikna því með að fleiri hafi lagt í púkkið þegar hinn breski gildagrunnur dagsins í dag varð til. Í því felst virðing og viðurkenning sem er til þess fallin að byggja upp traust og umburðarlyndi í margbreytileikanum.
Kallað eftir veraldarvæddri trú Í ákalli Camerons um endurvakningu kristinna gilda felst áskorun til kirkjunnar og þá einkum Ensku biskupakirkjunnar. Cameron kallar eftir að kirkjan standi vörð um hefðbundin, kristin gildi. Hann kallar kirkjuna jafnframt til ákveðins hlutverks sem felst í því að efla hin bresku gildi. Þetta á kirkjan að gera þótt Bretar almennt og yfirleitt hafi síðan allan rétt á að vera fullir efasemda eins og hann sjálfur, trúlausir eða annarrar trúar. Hér kallar Cameron eina áhrifastofnun — kirkjuna — til stuðnings við aðra — ríkið. Við þetta ákall kann mörgu kirkjufólki bæði í Bretlandi og hér á landi að hafa hlýnað um hjartarætur: Það gleður alltaf þegar reiknað er með kirkjunni og henni gefið skilgreint hlutverk í nútímanum. Öðru kann að hafa runni kalt vatn milli skinns og hörunds: Getur kristin kirkja gengið inn í svona þrögt skilgreint samfélagspólitískt hlutverk? Það sem Cameron raunverulega kallar eftir er að kirkjan finni sig í því hlutverki að vera stofnun eða rammi utanum það sem kalla má borgaralega eða nánast veraldlega trú (civil religion). Aðall borgaralegrar trúar er að standa vörð um hefðbundin gildi samfélags eins og ráðandi öfl kjósa að skilja þau og verða hluti af opinberum táknheimi samfélagsins og efla þannig einingu þess og samstöðu. Kirkja sem gengur inn í slíkt hlutverk af heilum huga verður alltaf framlengdur armur ríkisvaldsins hvernig sem tengslum ríkis og kirkju er háttað að öðru leyti. Hún verður alltaf hluti af hástéttinni, hámenningunni, kerfinu eða bákninu. Það telst alltaf til borgaralegra dyggða að tilheyra slíkri kirkju hvað svo sem líður persónulegri afstöðu og virkni. Ákall Camreons til kirkjunnar kemur okkur við vegna þess að íslenskir stjórnmálamenn skilgreina oft hlutverk kirkjunnar í samfélaginu á sama hátt og hann. Það gera vissulega ekki stjórnmálamenn einir heldur margir aðrir bæði innan og utan kirkju í þröngum skilningi. Auðvitað er það líka svo að það verður alltaf eitt af hlutverkum gamalla og stórra trúfélaga að halda uppi hefðum og gildum í samfélagi sínu. Það skiptir þó höfuðmáli hvernig það er gert: Er það gert á forsendum kirkjunnar sjálfrar með hagsuni heildarinnar að leiðarljósi, á gagnrýnin máta og af virðingu við aðra eða af tryggð við valdið og ótta við breytingar sem oft reynast til hins betra þegar fram líða stundir. Ef kirkjan vill raunverulega byggja á gamalli hefð þarf að líta til þess sem grundvöllinn lagði. Þar var ekki þjónkun við valdið sem leiðina varðaði. Þvert á móti. Spámaður, trúður eða fífl? Í trúarlegu tilliti hefur þróun síðustu alda á Vesturlöndum verði lýst svo að hún liggi frá trúarmenningu til trúarsannfæringar eða trúarlegrar einstaklingshyggju. Í þessu felst að litið er svo á að samfélag fyrri alda hafi einkennst af að merki trúarinnar hafi hvarvetna verið sýnileg á yfirborði samfélagsins. Í ýmsum íslömskum löndum getum við séð sambærileg samfélög nú á dögum. Um daga trúarmenningarinna var einstaklingurinn bundinn af trúarlegri „skuldbindingu“ eða samsömun burtséð frá sannfæringu á borð við það sem Cameron forsætisráðherra lýsir. Trúin var þá sýnilegt og sterkt einingarband. Lýsingin felur hins vegar í sér að nú á dögum skipti máli að einstaklingurinn sé frjáls og myndugur á sviði trúarinnar líkt og á öðrum sviðum. Þá er jafnframt litið svo á að félagsleg velferð okkar felist m.a. í að við fáum að vera við sjálf og sjálfum okkur trú í trúarlegu tilliti en séum ekki gerð annars flokks vegna trúar eða skorts á henni. Við þessar nýju aðstæður er opin spurning hvort kristin kirkja geti áfram sætt sig við það hlutverk að vera einungis rammi um borgaralega trú. Væri kirkjan ekki þar með trúmálastofnun hins opinbera eins og hér er talið liggja undir steini í orðum Davids Camreon? Oft er lögð áhersla á að kristinni kirkju beri að vera gagnrýnið, „spámanlegt“ afl í anda þeirra fornu samfélagsrýna sem við mætum í mörgum ritum Gamla testamentisins. Þá er jafnframt minnt á hlutverk trúðsins eða hirðfíflsins sem kom við kaun sem aðrir þóttust ekki sjá. Öll þekkjum við líka frásögnina um barnið í ævintýri Andersens sem eitt benti á nekt keisarans og þannig mætti lengi telja. Í rétttrúnaðarkirkjunni í Austur-Evrópu gegndi hið heilaga fífl lengi mikilvægu hlutverki. — Það sneri öllum gildum á hvolf, steig út úr samfélaginu, hafnaði hefðum þess og höftum og boðaði trúna í öfugmælum. Fíflið var þyrnir í augum þeirra sem aðhylltust stofnunarvædda trú en fæstir drógu heiðarleika þess og heilagleika í efa. Gömul og virðuleg kirkja á borð við íslensku þjóðkirkjuna verður að vísu seint trúverðugt fífl. Kirkja sem bregst gagnrýnislaust við ákalli um að vera vettvangur borgaralegrar trúar afsalar sér aftur á móti hlutverki spámannsins, trúðsins og fíflsins algerlega. Hún er til friðs, er prúð, stillt og umfram allt íhaldssöm. Er það hugsanlega eina hlutverk þjóðkirkju í samtímanum eða svíkur hún þvert á móti sjálfa sig með því að ganga inn í það af heilum huga? Áður en þeirri spurningu er svarað þarf að huga að því hver gætti hinnar borgaralegu trúar í árdaga kristninnar: Hvort voru það farísearnir eða Kristur og fylgjendur hans? — Er það ekki spurningin sem þetta allt snýst um?
Að lokum Ábyrgðarlaust væri að svara þeirri ágengu spurningu sem varpað var fram í upphafi með einföldu já-i eða nei-i. Þjóðkirkjan er hluti af langtímaminni samfélags og ber því að gæta ákveðinnar festu sem sumum kann að þykja íhaldssemi. Hún er þó líka hluti af hinni alþjóðlegu kirkju Krists og því framhald Krists-atburðarins sem rakinn er í guðspjöllunum. Í því felst ákall til gagnrýnins endurmats sem beinist ekki síst inn á við, að kirkjunni sjálfri. Í því felst brýning, hvatning, áskorun um að gæta ekki aðeins hefðanna heldur endurskapa þær við síbreytilegar aðstæðu m.a. í ljósi fjölhygjunnar. Í því felst óhjákvæmilega áskorun um róttækni. Höfundar eru guðfræðingar
