Ávarp á leiðarþingi Kjalarnessprófastsdæmis í Strandbergi, safnaðarheimili Hafnarfjarðarkirkju, miðvikudaginn 23. nóvember 2017.
Þegar ég var ungur að árum sótti ég stundum messu í Kristskirkju, á Landakotshæðinni í Reykjavík.
Ekki vegna þess að ég væri kaþólskrar trúar eða mikillar trúar
yfirleitt, heldur vegna þess að vinir og leikbræður okkar Jóns Torfa
bróður míns, þeir Ólafur H. Torfason og Helgi Torfason áttu kaþólska
foreldra sem sóttu kirkju og við strákarnir fengum stundum að fljóta með
þegar haldið var til messu á sunnudögum.
Mér fannst þetta ágætur siður, hátíðlegt að sjá litskrúðug klæðin, finna
ilminn af reykelsinu, hlusta á sönginn og prestana tala og tóna.
Á þessum tíma fóru þessar helgiathafnir fram á latínu þannig að maður
skildi ekki orð af því sem sagt var. Allt var þetta því fyrst og fremst
stemning, hughrif og kannski ímyndun líka. Því eflaust var það
ímyndunaraflið sem raðaði því sem maður hafði lært úr biblíusögunum inn í
messugjörðina. Þetta þurfti ekki að vera mjög nákvæmt. Hátíðleikinn
fólst ekki í því að skilja. Miklu fremur í að skynja. Seinna rann það
upp fyrir mér að þannig vildi kaþólska kirkjan hafa þetta, að söfnuður
hennar væri jafnan til staðar til sameiginlegs helgihalds þegar kallað
var en þyrfti að öðru leyti ekki að bera þungar áhyggjur gagnvart guði
sínum. Milligangan við almættið væri í traustum höndum kirkjunnar og þá
væri það einnig svo að því sem aflaga hefði farið í lífi hvers og eins,
mætti koma á framfæri með aðstoð presta og færu þau samskipti - játning
og fyrirgefning - fram í skriftastólnum.
Löngu síðar fékk Landakotskirkja málið. Þá fór gamanið að kárna. Sem
fullorðinn maður hef ég verið þar við athafnir. Og ekki hef ég alltaf
verið búinn að sitja lengi þegar ég var farinn að sakna
bernskuminninganna frá þessum sama stað. Þegar ég aðeins þurfti að
skynja.
En á uppvaxtarárunum fór ég líka að hlusta eftir röddum
byltingarprestanna úr fátækrahverfum Suður-Ameríku. Þeir voru kaþólskir
og kallaðir boðberar frelsunar, sem ég get mér til að hafi haft tvíþætta
merkingu, annars vegar verið af félagspólitískum toga, að frelsa fólk,
eða - og þarna kemur að því byltingarkennda - að hvetja það til að
frelsa sig sjálft, með krafti trúarinnar, frá ranglæti heimsins,
misrétti og valdbeitingu og svo hins vegar sú trúarlega skírskotun, að
frelsa sálu sína fyrir tilstilli kristinnar trúar. Þessa presta skynjaði
ég bæði sem baráttumenn og brautryðjendur mannréttinda í harðskeyttum
misréttisheimi og ég þóttist skilja þá vel og lagði mig eftir því að
skilja þá enn betur og sem allra best. Ég vildi heyra hvert einasta orð
og ekki síður vildi ég fylgjast með gjörðum þeirra. Þær voru
mikilvægastar, þeir leituðust nefnilega við að vera sjálfum sér
samkvæmir, starfa í sama anda og boðun þeirra, hefja vegferðina í eigin
hjarta og með eigin breytni, með öðrum orðum, byrja á sjálfum sé, „my
life is my message“, „líf mitt eru skilaboð mín“, sagði Mahatma Gandhi,
sem ekki var kaþólskur og ekki kristinn, en af þeim skóla sem ég hef
ætíð mest horft til.
Og síðan gerist það alveg nýlega að fram á sjónarsviðið suður í Róm
stígur Frans páfi, Argentínumaður, sprottinn upp úr þessum frjóa og
frelsandi jarðvegi, og vill ekki sætta sig við orðin tóm. Engar lúxus
íbúðir vilji hann og nú þurfi breytt fjármálakerfi með samfélagsbönkum.
Þeir eigi að láta stjórnast af því sem gott er fyrir samfélagið en ekki
af gróðavon fjármálamanna, sá gróði eða vöxtur öllu heldur, sem Frans
páfi æskir, er að sjá fólk vaxa sem manneskjur. Og nú finnst manni það
vera ágætt að páfinn tali ekki latínu heldur á tungumáli sem betur
skilst.
Þetta gat þá kaþólskur páfi, þrátt fyrir íhaldssamt stofnanaveldi sem
umlykur hann; veldi sem streitist gegn því að gera upp sakir vegna
ofbeldisverka sem framin voru á börnum innan valdamúra þess. Það sem
Frans páfi er að segja er þó ekki annað og meira en það sem honum var
ætlað af segja og er endurómur af róttækasta siðferðisákalli allra tíma:
„Far út og sel eigur þínar og gef fátækum“ var auðkýfingnum sem vildi
öðlast eilífa sálarró ráðlagt, enda skyldu menn minnast þess að auðmanni
væri ekki greiðari aðgangur að himnaríki en úlfalda að komast í gegnum
nálaraugað. Öllum hefðbundnum viðhorfum til auðs og valda skyldi
umturnað og önnur verðmæti; gildi samkenndar og náungakærleika koma í
þeirra stað. Þetta var ákall Jesú Krists frá Nasaret, sem á endanum var
krossfestur því hann vildi ekki gera sátt við spillta veröld. Og
stöldrum við og verðum ekki viðskila við þessa hugsun: „Far út og sel
eigur þínar“. Ákallið er ekki um að taka eigur allra og deila þeim
réttlátlega með miðstýrðu valdi, nokkuð sem ég er ekki fjarri að eigi að
gera eða altént afnema einkaeignarréttinn í því formi sem hann er til
núna, þannig að ekki verði lögð að jöfnu eign á heimili, hóflegu
atvinnufyrirtæki eða bújörð annars vegar og tvö hundruð þúsund
milljörðum hins vegar. Nei, kallið gekk lengra, far ÞÚ út og gef eigur
þínar ríki maður, þú átt að hefja vegferðina í eigin hjarta, með eigin
breytni og svo fylgir reyndar í kjölfarið að við þetta öðlist hann
annars konar verðmæti, fjársjóð á himnum.
Dæmisagan um ríka manninn er okkur ekki ókunn í hinum lútherska ranni
kirkjunnar enda hefur lútherska kirkjan aldrei verið mállaus. Það var
einmitt hugsun Marteins Lúthers að helgiritin og miðlun þeirra skyldu
vera öllum aðgengileg og skiljanleg milliliðalaust. Sú tíð ætti að vera
liðin að við sætum og tækjum við trúarlegum boðskap fyrir milligöngu
kirkju og prests, nú áttum við einmitt að opna hjarta okkar, hvert og
eitt - okkar eigið hjarta, vitund og huga fyrir boðskap Jesú Krists.
Og á boðskap lúthersku kirkjunnar höfum við hlustað í fimm hundruð ár,
heyrt það sem sagt hefur verið en ekki endilega skilið allt enda ekki
alltaf talað tæpitungulaust. Ég er þó ekki frá því að þetta sögulega
afmælisár hafi glætt og dýpkað skilning okkar á ýmsu, að minnsta kosti
þeirra sem lagt hafa eyrun við.
Fimm hundruð ára afmælis trúarsiðbótar Lúthers hefur íslenska
þjóðkirkjan minnst á myndarlegan hátt, með fjölbreyttri útgáfu um þetta
sögulega og sístæða efni, ráðstefnum og málstofum þar sem innlendir og
erlendir menn hafa tekið þátt. Þar nefni ég ráðstefnu í Skálholti á
vegum vígslubiskupsins þar, séra Kristjáns Vals Ingólfssonar. Ég nefni
útvarpsþáttaröð þeirra Ævars Kjartanssonar og dr. Hjalta Hugasonar sem
hefur verið fróðleg og varpað ljósi á ýmis álitamál, svo og frábæra
sjónvarpsþætti Ævars frá sjálfu sögusviðinu, vettvangi Marteins Lúthers,
þar sem hann bjó og starfaði og þar sem hið magnþrungna uppgjör hans
við kaþólsku kirkjuna fór fram. Ekki svo að skilja að umfjöllun um
Lúther og Siðbótina sé ný af nálinni hér á landi. Eftir íslenska
fræðimenn liggja mikil rit um þessi efni, og þarf ekki að hverfa langt
aftur í tímann til að verða þess vísari. Doktorsrit Sigurjóns Árna
Eyjólfssonar hefur hlotið mikið lof en það kom út um aldamótin og
fjallaði sérstaklega um guðfræði Marteins Lúthers. Rit dr. Gunnars
Kristjánssonar, Martin Lúther, Svipmyndir úr Siðbótinni, kom út árið
2014. Dr. Gunnar stendur ekki aðeins í fremstu röð íslenskra fræðimanna
um efnið hér á landi, heldur er óhætt að stilla honum upp í alþjóðlega
framvarðarsveit fræðimanna á þessu sviði.
Þeir sem á annað borð taka upp þráðinn rekja sig fljótlega frá einu
riti til annars. Þannig barst fljótlega á mínar fjörur grein sem
títtnefndur Ævar Kjartansson skrifaði um Magnús Eiríksson, sem uppi var á
19. öld, Magnús frater sem svo var nefndur af samlöndum sínum í
Kaupmannahöfn þar sem hann lengst af var búsettur. Hann hafnaði
kenningum Lúthers því að honum þótti hann gera almættið hefnigjarnara en
efni stæðu til. Þessi skrif Magnúsar veita innsýn í trúfræðilegar
deilur sem voru um margt meiri og harðvítugri en leikmenn á borð við mig
hefði nokkurn tímann órað fyrir.
Var guð reiður eða mildur, fórnaði hann syni sínum eða er sagan um
glataða soninn dæmi um þá mildi sem við eflaust mörg teljum til
eftirbreytni? Hefur þjóðkirkjan íslenska einhverja tiltekna og
samþykkta túlkun á þessum spurningum? Eflaust hefur hún það og eðlilegt
er að guðfræðingar, fræðimenn almennt og prestar takist á um slíkan
skilning.
En þjóðkirkjan í mínum huga snýst ekki um þetta fyrst og fremst, heldur
um þá grundvallarafstöðu til lífsins, þau gildi sem okkur eru innrætt
og við viljum innræta samfélaginu öllu þegar tekist er á um brennandi
mál sem á okkur leita.
Hver eru þau gildi?
Vísbendingu um þau gildi má finna í þeim viðfangsefnum sem valin eru til
að glíma við hverju sinni og þeirri afstöðu sem tekin er til þeirra.
Þegar Lúther setur fram kenningar sínar á öndverðri 16. öldinni þá er
það á tímum sem vestanverð Evrópa lék á reiðiskjálfi í bændauppreisnunum
svokölluðu en þá reis bændaalþýðan upp gegn kúgurum sínum úr eigna- og
valdastéttum samfélagsins. Þegar upp var staðið lágu á annað hundrað
þúsund manns í valnum í þessum blóðugustu og ofbeldisfyllstu
þjóðfélagsátökum síðari alda eða fram til frönsku stjórnarbyltingarinnar
undir lok 18. aldar. Það var hárrétt hjá stjórnanda fyrrnefndra
sjónvarpsþátta að grennslast fyrir um hver afstaða Lúthers hafi verið
til þessara þjóðfélagshræringa, og beina þannig sjónum okkar að
brennandi átakamálum samtíðar Lúthers til að varpa ljósi á samspil
kenningar og veruleika. Síðan er það einnig verðugt sagnfræðilegt
viðfangsefni að rýna í tengslin á milli Siðbótar Lúthers og þessara
þjóðfélagshræringa þegar valdastofnunum þjóðfélagsins er raunverulega
ógnað. Var þetta dæmi um róttækni og áhrifamátt Siðbótarinnar? Hafði hún
að einhverju leyti áhrif í þessu félgslega samhengi? Ef svo er þá er
það ef til vill eitthvað sem kirkju nútímans ber að íhuga og draga
lærdóm af. Það væri ekki léttvægt viðfangsefni!
En hverjar eru bændauppreisnir okkar tíma? Hvað er tekist á um í
samtímanum? Það skyldu þó aldrei vera trúarbrögðin í heimi sem þó í
sífellt ríkari mæli þykist vera fordómalaus í trúarlegu tilliti. Reyndin
er önnur. Trúarbrögð eru að verða að nýju átakavettvangur veraldlegra
hagsmunaafla og á því þurfa trúarbrögðin að hafa skoðun og axla ábyrgð.
Síðastliðið vor sótti ég ráðstefnu í York í Englandi þar sem fjallað var
um mannréttindi. Þar hlýddi ég meðal annars á ungan mann ræða um það
hvernig það væri að vera múslími í Bretlandi. Ég kann að vera múslími,
sagði hann, einfaldlega vegna þess að það eru trúarbrögðin í mínu
umhverfi en ég er líka af pakistönskum uppruna því foreldrar mínir
fluttu til Bretlands frá Pakistan. Við erum ekki trúrækin fjölskylda og
við Pakistan er ég ekki bundinn neinum tilfinningaböndum. Ég er fyrst og
fremst Breti og mjög veraldlega þenkjandi. Þegar ég varð fyrir ónotum á
yngri árum og einhverjir vildu segja eitthvað slæmt um mig, þá var það
vegna þess að ég væri brúnn á litinn og frá Pakistan. Aldrei var minnst
orði á trúarbrögð. Það hefur hins vegar breyst á allra síðustu árum, þá
var ég gerður að íslamista og ekki nóg með það, heldur hættulegum manni,
öfgaíslamista ef þá ekki líklegum hryðjuverkamanni! Samt er ég sami
maðurinn og ég hef alltaf verið, friðsamur Breti!“
Þetta fellur vel inn í mynd sem er að dragast upp víða um lönd og við
þekkjum orðið vel. Fjölmenningardeilur og fjölmenningarfordómar stefna
hraðbyri inn í trúvæddan átakaheim. Trúarbrögðin eru nefnilega í
síauknum mæli nýtt til að draga fólk í dilka og kynda undir fordóma.
Vissulega eru það ekki allt saman fordómar því samfara þessari þróun eru
hvers kyns öfgar í trúarlífi farnar að lifa góðu lífi.
Kirkjan á ekki að skirrast við að gagnrýna mannfjandsamleg trúarbrögð
því þau eru til. Þetta þekkjum við úr okkar sögu. Varla er hægt að
ímynda sér að lengra verði gengið í ofstækisfordómum en að brenna fólk á
báli en það var líka gert hér landi eins og við þekkjum og það í nafni
trúar.
Og við þurfum ekki að hverfa langt aftur í tímann. Bush yngri
Bandaríkjaforseti talaði um nauðsyn krossfarar austur á bóginn í þann
mund er hann hóf hernaðinn í Austurlöndum uppúr aldamótunum. Svo furða
menn sig á vaxandi fjandskap í þessum heimshluta í garð kristni og
kirkju. Sá fjandskapur mun magnast á meðan kirkjan horfir þegjandi og
þar með samþykjandi á félagslegar afleiðingar villumennsku
auðhyggjunnar.
Breskur forsætisráðherra Íhaldsflokksins hvatti kirkjuna í sínu
heimalandi til að vera eins konar þjóðfélagslegur öryggisventill.
Einmitt það hefur kirkjan alltof víða orðið, öryggisventill hins
veraldlega valds. Skjólið af því valdi er hins vegar skammgóður vermir
því þar með er kirkjan ekki lengur trú köllun sinni.
Ég spurði hvernig gildi þjóðkirkjunnar hafi birst okkur í þeim
viðfangsefnum sem hún hefur glímt við og spyr ég þá sérstaklega um
fordómaleysi í garð annarra trúarbragða.
Ég vil nefna þrjú jákvæð dæmi um það sem ég tel vel hafa verið gert á liðnum árum hvað þetta varðar.
Í fyrsta lagi vísa ég til reynslu minnar af Hjálparstofnun kirkjunnar á
níunda áratug síðustu aldar þegar hún var undir stjórn Guðmundar
Einarssonar og naut stuðnings margra mætra kirkjunnar manna. Nefni ég
þar sérstaklega séra Gunnlaug Stefánsson en saman fórum við, ég sem
fréttamaður Sjónvarpsins, hann sem starfsmaður Hjálparstofnunarinnar,
til landamærahéraða Pakistans og Afganistans þar sem geisaði mannskætt
stríð. Við fórum með hjálpargögn á svæðið og ég gerði sjónvarpsþátt um
hlutskipti fórnarlamba stríðsins. Það sem ég hugleiddi ekki fyrr en
eftir á, var að þarna vorum við á svæði þar sem engan kristinn mann var
að finna, aðeins hjálparþurfi fólk. Ég varð þarna vitni að því að
Hjálparstofnun kirkjunnar spurði aldrei um trúarbrögð heldur var
eingöngu horft til aðkallandi neyðar.
þá vil ég nefna sem jákvætt dæmi úr starfi kirkjunnar þann vettvang sem
myndaður hefur verið um samræðu milli trúarsöfnuða á Íslandi. Sá
vettvangur er í verki viðleitni til góðra samskiptu mismunandi
trúarbragða og er til eftirbreytni.
Þriðja dæmið sem ég vil nefna er starf sem unnið er í ýmsum söfnuðum í
þágu hælisleitenda, þar sem þeim er kennd íslenska og hjálpað að fóta
sig í nýju samfélagi. Í því starfi - boðskap kirkjunnar í verki -
sannast að opinn faðmur hennar lyftir ekki aðeins þiggjendum heldur
veitandanum einnig. Með slíkri þjónustu kirkjunnar verður hún sá lifandi
félagslegi farvegur, sú hreyfing sem henni var ætlað að vera.
Kristnin ætlar kirkju sinni ekki auðvelt hlutverk. Henni er ekki ætlað
að gerast dómari eða úrskurðarvald heldur lifandi samviska
þjóðfélagsins. Það er hennar að taka á vandmeðförnum félagslegum
úrlausnarefnum, ekki til að hafa lausnirnar á reiðum höndum, heldur
gildin, hina siðferðilegu vegvísa. Og óttalaus á hún að draga fram í
dagsljósið orsakir og afleiðingar.
Henni ber að mínu mati, svo dæmi sé tekið, að ræða erfitt hlutskipti
flóttamanna og hælisleitenda, en hún á ekki að láta þar við sitja, hún á
að spyrja hvers vegna fólk sér sig knúið að flýja heimahaga sína, hvers
vegna það sé rekið á brott. Ég hlýddi nýlega á einn helsta forystumann
bandarísku verkalýðssamtakanna, Tefere Gebre, skýra afstöðu sína til
flóttamannavandans. Hann vildi að vel yrði tekið á móti flóttamönnum en
sjálfur hafði hann komið fótgangandi einn síns liðs til Súdan um langan
veg frá Eþíópíu, þá aðeins 14 ára gamall. Þaðan komst hann til
Bandaríkjanna, aftur einn á báti. Þar braust hann til mennta og síðan
til áhrifa í stjórnmálum og verkalýðshreyfingu. Þótt Tefere Gebre talaði
máli innflytjenda í Bandaríkjunum sagði hann jafnframt að aldrei mætti
gleymast af hverju fólk flýði. Það þarf að uppræta spillingu og ofbeldi
sagði hann, stöðva blóðsúthellingar og stríð og gera löndin
mannvinsamleg, því engan langar að flýja heimahaga sína! Það má ekki
einblína svo á afleiðingar, að orsakirnar gleymist.
En hversu ágeng eigum við að vera í leit okkar að orsökum? Á að taka
afstöðu til misskiptingar í heiminum, sóknar hinna ríku í auðlindir
hinna snauðu og hvernig hernaðaryfirburðum er iðulega beitt í slíkri
ásókn? Á að spyrja um hlutdeild okkar í hervæðingu heimsins? Eigum við
að fagna því að vera herlaus þjóð? Eða á að benda á þá mótsögn sem í því
er fólgin að stæra sig af herleysi en eiga síðan hlutdeild í
hernaðarbandalagi sem sendir ungt fólk í stríð? Hlýtur samviska okkar
ekki að setja spurningarmerki við veru okkar í hernaðarbandalaginu NATÓ?
Eða þykir ekki við hæfi að ræða slíkt? Öryggisventill fyrir hvað og
hvern vill kirkjan vera?
Kirkjan hefur stundum stigið inn á þennan eldfima pólitíska
átakavettvang. Það var ekki alltaf farið blíðum höndum um Pétur
Sigurgeirsson biskup Íslands í leiðaraskrifum og öðrum skrifum
varðstöðumanna valdsins þegar hann á níunda áratugnum gagnrýndi
hernaðarstefnu og tók upp hanskann fyrir friðarhreyfinguna í Evrópu;
hreyfingu sem bauð NATÓ byrgin og kom í veg fyrir uppsetningu nýs
kjarnorkuárásarkerfis í Evrópu. Alræðisöflin austan múra glöddust yfir
óförum valdhafanna vestan megin en gleði þeirra varð skammvin því með
því að hvetja fólk til vitundarvakningar um ofríki og valdstjórn var
flýtt fyrir hruni valdstjórnar, óháð allri landafræði. Afleiðingar
óeigingjarnar siðbætandi baráttu eru ekki alltaf fyrirsjáalegar en
alltaf eru þær til góðs.
Það fór vel á því að íslenska þjóðkirkjan skyldi gera loftslagsmálin og
umhverfismálin almennt eitt af höfuðverkefnum sínum á þessu sögulega
minningarári og vilja þar með tengja umræðu um trú og siðferði aðgerðum
til varnar umhverfinu.
Ég fylgdist nokkuð með undirbúningi þjóðkirkjunnar manna undir skeleggri
og óþreytandi forystu séra Gunnþórs Ingasonar að ráðstefnu sem haldin
var hér í haust um þessi efni.
Aðdragandinn er langur en undirbúningurinn skilaði sér og á eftir að
skila sér enn betur. Í október var efnt til ráðstefnu í Digraneskirkju
að frumkvæði Þjóðkirkjunnar en á vegum Alkirkjuráðsins um frið við
jörðu. Þar voru tíunduð fjölmörg dæmi um aðkomu trúarsafnaða til verndar
náttúrunni gegn yfirgangi fjármagnsins. Annað sem vakti athygli mína
sérstaklega voru frásagnir fulltrúa þjóðflokka sem bjuggu í nánu sambýli
við náttúruna, þá sérstaklega Sama en einnig íbúa Fídji eyja í
Kyrrahafinu. Þetta fólk tengist mjög greinilega náttúrunni sterkari
böndum en hinir sem eru fjartengdari náttúruöflunum; öflum sem við
Íslendingar erum iðulega minnt á eins og Öræfajökull gerir nú þessa
dagana. Í ráðstefnulok var haldið til Þingvalla þar sem þátttakendur
fundarins í Digraneskirkju undirrituðu yfirlýsingu - eins konar ákall -
um aðgerðir í umhverfismálum. Ályktunin var samþykkt á Lögbergi við
hátíðlega athöfn og síðan undirrituð í Þingvallakirkju. Að þeirri athöfn
lokinni, sem leikir og lærðir sóttu, kirkjunnar menn og aðrir vinir
umhverfisins með Ómar Ragnarsson fremstan í flokki, var haldið til
Reykjavíkur að taka þátt í Hringborði Norðursins, sem Ólafur Ragnar
Grímsson, fyrrverandi forseti Íslands, skipulagði þetta ár sem fyrri ár
og flokkast framlag hans undir afreksverk.
Um þetta ráðstefnuhald kirkjunnar mætti hafa mörg orð nú þegar, en það
er mín sannfæring að þau orð og þá einnig gjörðir eigi eftir að verða
fleiri því að hér hefur verið sáð til framtíðar.
Ef til vill er kirkjan að hefja mikilvæga endurskoðun eða umbreytingu -
reformasjón - á sjálfri sér með því að gerast gagnrýnni en hún hefur
verið til þessa á það hvernig farið er með umhverfi okkar og lífríkið
almennt. Slíkt markvisst stefnumótandi starf sem hún beitti sér fyrir
myndi ekki aðeins skila sér í þágu Móður jarðar heldur einnig til okkar
allra í siðbætandi uppbyggilegu starfi er yki hagsæld og bætti
mannlífið.
Við leitum oft langt yfir skammt og hvað kirkjuna áhrærir finnst mér
stundum að hún ætlist til þess af sjálfri sér að gera hið ómögulega,
ekki dugi henni minna en heljarstökk, helst alltaf og við allar
aðstæður, til að rísa undir væntingum. En ef til vill eru það ekki stóru
yfirlýsingarnar sem mestu máli skipta heldur breytni frá degi til dags
og hvort í hinni daglegu önn finnist hugrekki til að reynast trú köllun
sinni.
Gangi það eftir kann það svo að gerast fyrr en varir að allir muni sjá
að kirkjan hafi tekið það heljarstökk fram á veg sem margir vildu helst
sjá að yrði.
Í upphafi vísaði ég til æskuáranna þegar mér nægði að skynja.
Svo vildi ég skilja.
Nú vil ég skynja og skilja.
Kirkjunni óska ég þess að allir fái skynjað að þar sé að finna
ótakmarkað hugrekki en jafnframt ríkur velvilji, hlýtt hjarta og breiður
faðmur.
Ég þykist nefnilega skilja að með hvoru tveggja að vopni - hugrekkið og velviljann - verði þar sem áður var torleiði færir vegir