Þegar við nú sjáum hér í Hallgrímskirkju sýningu á myndkrossi Baltasars, Sjö orð Krists á krossinum, og tveim öðrum verkum hans, tengdum píslarsögunni, kemur það fyrst upp í hugann hve fágætt það var til skamms tíma að ágætir listamenn hér á landi gerðu sér kristileg stef að umhugsunarefni og myndefni. Við bjuggum lengi við mikla fátækt í myndlist eins og allir vita og það sást einnig í kirkjum landsins þar sem barnslegar heimagerðar altaristöflur voru á hröðum flótta undan elskulegum dönskum biblíumyndum. Þegar við svo eignuðumst fyrstu kynslóð vel lærðra listamanna varð annað um skeið brýnna en kirkjulist - þótt svo bæði Kjarval og Ásgrímur kæmu Kristi fyrir í íslenskri náttúru á myndum sínum. Listamenn glímdu við það verkefni að gera íslenskt landslag að gleðigjafa þjóðarsálinni - og svo var sem þeir hefðu stokkið þaðan beint inn í rammar deilur um óhlutbundna list, um abstraktmálverkið, deilur sem mjög riðu húsum hér fyrir rúmri hálfri öld.

Baltasar var um það leyti ungur myndlistarnemi heima í landi Katalana á Spáni og kom með allt öðrum hætti en íslenskir kollegar hans að hinni löngu sögu samskipta myndlistarmanna og ritninga. Hann átti sér rætur í kaþólskri hefð sem átti svo drjúg ítök í honum að hann hugleiddi það í alvöru að gerast munkur. En svo var hitt, að í landi hans hafði geisað borgarastyrjöld sem tætti sundur samfélagið, sem var í járnkrumlu einvaldans Francos og öll menning undir ströngu eftirliti. Þetta ástand varð m.a. til þess að ungir menn sem voru eins og hann að læra myndlist fengu aldrei umtalsverðan áhuga á abstrakt myndlist sem var þá að komast í tísku á Spáni eins og hér á Íslandi. Vegna þess að yfirvöldum stóð á sama um þá list fannst ungum listanemum sem þeir væru að þagga enn rækilegar en ella niður í sjálfum sér með því að stunda meinlausan abstraktleik að litum og formum. Við gripum þá, segir Baltasar mér, til þess að nota kirkjulist til að túlka andóf, notuðum táknmál trúarinnar og ýmsa lykilatburði í Nýjatestamentinu til að koma að túlkun okkar á þjáningum fólksins og hugmyndum okkar sjálfra um réttlátara hlutskipti manna. Þessir ungu menn voru um leið að fylgja á sinn hátt fordæmi mexíkanskra listamanna sem notuðu stórar freskur til þess að láta myndlistina tala til alþýðu manna, til að forða listinni frá því að lokast inni í ríkmannlegum húsum.

Með þennan arf kom Baltasar til Íslands árið 1961 og hófst fljótt handa um að gera íslenskan veruleika að sínum í list sinni og varð úr því falleg og merkileg listaglíma þar sem grá töfrabirta nýrra heimkynna tókst á við dimman og heitan suðrænan litaskala. Og að veigamiklum hluta til fór þessi glíma fram á vettvangi kirkjulistar, eins og Baltasar átti rætur til. Hann prýddi kirkjuna í Flatey veggmyndum af atvinnulífi og andlegu lífi eyjaskeggja. Hann raðaði bændum úr næsta nágrenni við Ólafsvallakirkju til borðs með Kristi við Síðustu kvöldmáltíðina - og vegna þess að enginn vildi vera Júdas tók hann sjálfur að sér þa›ð vanþakkláta hlutverk og lánaði svikaranum mesta sitt eigið höfuð. Baltasar gerði og stórar og miklar freskur í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði sem byggja á sæluboðum Fjallræðunnar. Í útfærslunni á þeim koma við sögu helgir menn og dýrlingar bæði frá Biblíutíma og okkar tíma - þar eru listamenn margra alda sem guð hafa lofað í myndum, skáldskap og tónum, þar er móðir Teresa, þar eru fulltrúar annarra trúarhefða en hinnar kristnu og þar má einnig sjá íslenska samtíðarmenn listaverksins.

Hér er ekki nærri allt rakið sem Baltasar hefur þarflegt unnið kirkjulegri list hér á landi. En minnum á eitt í stefnu hans: Baltasar hefur oft og einatt gefið Biblíupersónum og vitnum helgra atburða svipmót lifandi manna. Fyrir þessu er gömul hefð í listsögunni, sem tengdist því einatt, að menn sem myndir gjörðu eða pöntuðu vildu upphefja sjálfa sig eða hefna sín á andstæðingum, til dæmis með því að láta sjálfa sig krjúpa í andagt við fætur hins krossfesta en setja andlitsdrætti óvina sinna á Júdas eða rómverska böðla. Annað vakir fyrir Baltasar en sjálfshafning eða hefnd (hann tók sjálfur að sér að vera Ólafsvalla-Júdas! ) - Hann lítur svo á að andlit samtímamanna á kirkjumyndum hans, hvort sem væri af móður Teresu eða fiskimönnum í Flatey, geri heim myndanna áleitnari við okkur og raunhæfari og vinni gegn því að persónur guðspjallanna fái fastan og staðlaðan svip - en einmitt slík stöðlun er allt að því guðfræðileg krafa t.d. í íkonalist austurkirkjunnar.

En víkjum okkur að þeim sjö stóru myndum sem nú mynda voldugan kross í kór Hallgrímskirkju. Sjö orð Krists á krosssinum. Eitt þeirra orða birtist á hverri mynd, hið fyrsta neðst og svo áfram upp og til hliðanna í þeirri röð sem Hallgrímur Pétursson hefur fylgt í Passíusálmunum. Liturinn er hófstilltur. Yfir öllu er grámi og rökkur enda varð þá myrkur um miðjan dag eins og guðspjöll segja. Við sjáum ekki yfir allt sviðið, við sjáum ekki atriði úr miklu sjónarspili með mörgum þátttakendum og mörgum manngerðum. Við sjáum ekki þann undna og blóðuga og tætta líkama Krists sem svo oft hefur verið sýndur á mynd. Hér eru engin sár að sjá, ekkert blóð. Engir Mel Gibson effektar. Við sjáum heldur ekki Krists fegraðan með þeim hætti að það er sem verið sé að hefja þessa kvalastund upp í klassíska heiðríkju. Við sjáum heldur ekki Krist konung sem sendur á stalli á krossi sínum og er þá þegar orðinn sigurvegarinn mesti, sá Pantokrator sem öllu ræður - eins og Jesús er gjarna á íkonum Austurkirkjunnar.

Áherslan er ekki á líkamlega þjáningu hins krossfesta. Við horfum sjö sinnum í andlit manns sem hefur fylgt okkur í 2000 ár og nemum þá píslarsögu sem það segir. Hann horfir á okkur. við horfum til hans. Hann talar til okkar. Við heyrum og sjáum og látum okkur gruna skelfilegar andlegar þjáningar manns sem kveður þau sem honum eru kærust, manns sem er einn og yfirgefinn.

Eg hefi oft hugleitt orð Krists á krossnum, segir Baltasar sjálfur. Hann bætir því við, að hann hafi viljað gera hann eins mannlegan og unnt væri. Hér er ekki guðmenni að vísa Satan og freistingum hans frá sér með hiklausum yfirburðum. Jesús staðfestir fyrst það sem er kjarni máls í boðskap hans: Faðir fyrirgef þeim - hann vill snúa illu til góðs. Í næsta orði kveður hann móður sína og besta vin og vonar að þau njóti skjóls hvort af öðru: Kona, þar er sonur þinn. Í þriðja orði talar hann til ræningjans sem pínist með honum - og minnir um leið á það að einnig illvirkinn á sér von. Hann býður honum að vera sér samferða til annars heims en er um leið svo fullkomlega mennskur að hann verður að spyrja sjálfan sig á kvalastundu hvort enn sé í gildi traust trúaðs manns á tilverunni: Guð minn, því hefur þú yfirgefið mig. Þetta er krossfesting Jesú og um leið allra þeirra sem af lífi eru teknir eða þurfa að þjást til dauða. Á miðjum krossi er líkamlegri kvöl lýst stutt og gagnort: Mig þyrstir. Á hægra armi myndkrossins nálgast endalokin - Það er fullkomnað. Og að lokum - efst á krossi - er stigið skrefið mikla frá örvæntingu í myrkustu einsemd til vonar sem byggir á því, að þrátt fyrir allt er endurheimt það grundvallartraust á tilverunni sem við nefnum trú: Faðir í þínar hendur fel ég anda minn ...