Langt er liðið frá Hruninu haustið 2008 — meira en heilt ár. Tími frjórrar umræðu er liðinn. Í staðinn hefur komið endalaus bið. Tveir þröskuldar hamla frekari úrvinnslu. Eftirmál Icesave-klúðurs Landsbankans gamla stöðva efnahagslega uppbyggingu. Ítrekuð seinkun á skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis stöðvar á hinn bóginn það fjölþætta uppgjör sem fara verður fram í samfélaginu áður en sátt og eining getur komist á að nýju.
Þetta má þó ekki verða til þess að ryk falli yfir slóð þeirra sem ábyrgð bera. Á meðan við bíðum er mikilvægt að við hugleiðum á hvern hátt við viljum halda umræðunni um Hrunið áfram.
Tæknileg lagahyggja
Hvert sem litið er virðist lögfræðileg orðræða um Hrunið drottnandi. Allt snýst um hugsanleg lögbrot og refsingar. Ef ekki hafa verið framin lögbrot liggur í loftinu að málið sé dautt. Fari svo að Rannsóknarnefnd Alþingis komist að niðurstöðu í þá veru virðist með öllu óljóst hvernig sáttum verður náð í samfélaginu. Mun hefndin þá taka við?
Reglur og lög eru vissulega mikilvæg tæki til að halda uppi réttarríki. En hversu langt nær lögfræðileg nálgun í uppgjöri eftir atburðarás á borð við Hrunið? Samfélagssáttmálinn verður ekki endurnýjaður á grundvelli tæknilegrar lagahyggju. Viðurkenningu á því má vissulega finna í lögum um Rannsóknarnefndina en þar segir m.a. að leitað skuli sannleikans um aðdraganda og orsök Hrunsins, lagt mat á hvort um mistök eða vanrækslu hafi verið að ræða og hverjir kunni að bera ábyrgð á því. Þá skal kannað hvort skýringa Hrunsins sé að einhverju leyti að finna í siðferði þeirra sem ábyrgð bera. Hér mælir margt gegn of mikilli tæknihyggju.
Siðfræðileg tæknihyggja?
Reglu- og lögmálsnálgun er að einhverju leyti einnig ráðandi í siðfræðilegri umræðu. Siðferði er gjarnan skilið svo að það fjalli um lögmál sem séu ofar aðstæðubundnu samhengi. Innan siðfræðinnar eru svo gjarnan þróaðar boðandi reglukenningar á grundvelli nytjahyggju eða skyldusiðfræði eins og greinilega má sjá í ýmis konar siðareglum og siðanefndum hjá hinu opinbera.
Ýmsir siðfræðingar bera þó brigður á gagnsemi þessarar nálgunar og benda á að til sé önnur leið til að lýsa því hvað það sé að vera siðferðilega ábyrg manneskja. Siðferði má t.a.m. lýsa svo að það byggist á skilyrðislausu og gagnkvæmu trausti. Þegar manneskja mætir okkur á opinn hátt liggur sú skylda á herðum okkar að axla það traust sem hún sýnir okkur. Hin siðferðilega krafa er þá ekki afleiðing neinnar ytri reglu eða lögmáls. Spyrja má hvort förstöðumenn fjármálastofnana breyttu í þessum anda fyrir Hrun eða hvort öðru vísi hefði farið hefðu þeir gert það.
Ábyrgð er málið
Ef okkur á að takast að endurnýja samfélagssáttmálann sem var rofinn í aðdraganda Hrunsins er ábyrgð lykilhugtak. Flestir eru sammála um að þau sem brugðust trausti verði að axla ábyrgð, ekki aðeins í lagatæknilegri merkingu heldur ekki síður siðferðilegri og jafnvel guðfræðilegri.
Ábyrgðarhugtakið er lagt til grundvallar þegar rætt skal um siðferðilegt líf, siðferðilega sjálfsmynd, það sem okkur ber að gera í lífinu eða einstakar gjörðir okkar. Í siðfræðilegri umræðu nú á dögum er gjarnan talað um ábyrgð okkar allra gagnvart helgi og heilindum lífsins í víðasta skilningi. Út frá þeim bæjardyrum séð er okkur öllum falin ábyrgð á að tengslum alls sem lifir sé viðhaldið. Ábyrgð okkar allra á að viðhalda lífinu — þar með talið lífinu í samfélaginu í sínum margbreytilegu myndum — einskorðast því ekki við lagalega ábyrgð. Mannleg ábyrgð felst sjaldnast í því einu að breyta lögfræðilega rétt. Að því verður að huga í uppgjöri Hrunsins.
Hvernig ræðum við um Hrunið?
Erfitt er að greina orðræðuna hér á landi um Hrunið. Orðaval okkar og sá skilningur sem við leggjum í orð og hugtök hefur hins vegar áhrif á þau viðbrögð sem gripið verður til. Við munum aldrei ná að skilja til fulls þann harmleik — eða hvað við viljum kalla Hrunið — með því að einblína á lögfræðilegar hliðar málsins. Þær eru nauðsynlegar en ekki nægjanlegar. Sá skilningur sem við leggjum í Hrunið mun ákvarða hverjir bera ábyrgðina og í hverju hún felst.
