Sársauki hefur hríslast um íslenskt samfélag síðustu vikur og mánuði, sársauki brostinna vona. Kvíði og ótti hefur seytlað inn hjá ungum jafnt sem öldnum. Í ævintýraheimi barnanna verður kreppan að ófreskju. Fólk á öllum aldri sem hélt að það byggi við fjárhagslegt öryggi í skipulegu og góðu samfélagi finnur jörðina gliðna undir fótum sér. Ungt fólk berst nú við að halda húsnæði sínu sem allt látbragð samfélagsins sagði því að óhætt væri að kaupa. Tugþúsundum saman horfir fólk á eftir atvinnu sinni, ungir sem aldnir horfa á eftir glötuðu sparifé sem ætlað var til húsnæðiskaupa, til efri ára eða til að stuðla að öryggi afkomendanna. Íslenskt samfélag hefur upplifað ranglæti sem snertir okkur öll. Upplifunin er sterk og hún er vond. Við getum orðað það svo að við höfum verið rænd, velferðinni hafi verið stolið og allt átti þetta sér stað í dagsbirtu fyrir framan nefið á okkur. Framtíð barnanna okkar hefur verið sett í uppnám. Þetta eru skrýtnir tímar, umbrotatímar og það er sársauki í samfélaginu okkar. Við erum líka með sektarkennd vegna þess að við trúðum á það sem var að gerast, vorum flest hver ekki á varðbergi ekkert frekar en þau sem áttu þó að vera á verði fyrir okkur, stjórnvöld og eftirlitsstofnanir. Gætum einnig að líðan þeirra.

Klassískum gildum ýtt út

Tíminn eftir efnahagshrunið hefur gengið nærri einstaklingum, fjölskyldum og þjóðinni allri. En hrunið kom ekki úr tóminu, það er ekki eins og allt hafi verið með felldu en svo hafi skyndilega dregið ský fyrir sólu.

Hægt og bítandi hefur klassískum gildum verið ýtt til hliðar. Orð eins og samkeppni, velta, vöxtur og verðbréfamarkaður voru orðin flestum töm. Fátíðari voru hins vegar orð eins og samvinna, umhyggja, sannleikur og vinátta. Glansmyndir voru dregnar upp af ríku fólki og það sett á stall. Gegndarlaus fjáraustur í hégóma var hafið upp til skýjanna. Peningar og gróði urðu mælikvarði lífshamingju. Spurt var um hvað væri löglegt, ekki hvað væri siðlegt eða réttlátt. Vangaveltur um að viðskipti og aðrir gjörningar væru löglegir en siðlausir, meira hafðar í flimtingum heldur en að siðleysi væri fordæmt. Útkoman var hörmuleg, um það er ekki deilt.

Glerhýsi í stað dómkirkju

Tíðarandi hins rangláta kerfis sýnir okkur hvaða verðmæti eru sett efst í þeirri heimsmynd sem því tilheyrir. Í drottnunarkerfum eru það völd og auður. Það sem auðkennt hefur vestræn þjóðfélag í seinni tíð umfram önnur er einmitt þetta: vægi auðs og valda. Flest önnur þjóðfélög litu hornauga græðgi og auðmenn sem bárust á. Nútíma þjóðfélag á Vesturlöndum er hins vegar orðið að „hagkerfi“ þar sem neysluhyggja er meginuppistaðan; Glerhýsi er komið í stað dómkirkju, milljarðarmæringur í stað hetju, forstjóri í stað dýrlings og hugmyndafræði græðginnar í stað trúarbragða.

Kærleikurinn bestur

Það er ekki ofsagt að reiði og sársauki hafi sett svip sinn á undanfarna mánuði — innibyrgð hjá mörgum, en sem betur fer hafa margir látið í sér heyra og krafist réttlætis. Reiði verður að fá útrás og réttlætið verður að ná fram að ganga ef möguleiki á að vera á því að hún sefist. Undir því er félagsleg velferð og líðan okkar allra komin.

Aðkoma okkar sem ritum þessa grein að umræðu dagsins er frá sjónarhóli guðfræðinnar, fræðigreinar sem er samofin arfi kristinnar trúar og húmanískrar hefðar. Það að mæta þeim sem á vegi þínum verða eins og þú vilt að þér sé mætt er lífsregla margra trúarbragða. Í kristinni trú er kærleikurinn til náungans sú undirstaða sem gefin er til leiðbeiningar í samskiptum. Allar rannsóknir sýna að samskipti við aðra skipta höfuðmáli í lífi okkar. Þetta vita þau sem um hafa hugsað. ,,Maður er manns gaman”, kvað höfundur Hávamála. Hugsanir okkar, tilfinningar og gerðir mótast af því hvernig við umgöngumst annað fólk. Þess vegna er einmanaleiki tærandi en náungakærleikur nærandi.

Oftrú á frjálsan markað

Það er alvarlegt þegar samkeppni er allsráðandi en samkennd, samvinna, samhugur og um leið samviska eru lögð til hliðar. Samkeppni, einstaklingsfrelsi og oftrú á fyrirbæri eins og frjálsan markað leiðir til einangrunar og einmanaleika sem jafnvel þau sem virðast hafa allt til alls og aðgang að öllu og öllum finna fyrir. Það getur líka virst klisjukennt að tala um náungakærleika sem er andstæða einagrunar og vísar til mikilvægs grunngildis sem kristin trú deilir með fjölmörgum siðakerfum öðrum. Orðið getur virst yfirborðskennt og óþægilegt. Af þeim sökum og ýmsum öðrum er umræðu um kristin gildi líka oft mætt með fálæti. Slíkt tómlæti stafar ekki alltaf af því að fólk taki afstöðu gegn gildum af þessu tagi heldur getur það stafað af söknuði eftir innihaldi. Það virðist sem þau hafi skort þann hljómgrunn í samfélaginu sem fólk jafnvel óskar. Hér á landi tilheyra langflestir kristinni kirkju. Við getum því ætlað að almenningur byggi líf sitt á gildum sem sótt eru til hennar en samfélagið allt, lagaumhverfi okkar, saga og menning byggja á þeim grunni. Á undanförnum árum hefur verið vegið að þessum gildum og þau smámsaman máðst út úr umhverfi okkar. Þessi gildi sem flest eru sammannleg þarf því að endurreisa þar á meðal náungakærleikann sem tengir okkur saman og minnir okkur á að við myndum eina heild. Það skiptir máli en hefur gleymst á tímum hraða, græðgi og áherslu á eigin hag — oft á kostnað náungans. Hegðun af þessu tagi hefur kallað fram sársauka og við verðum að þora að finna til. Við þurfum að horfast í augu við þá óþægilegu tilfinningu að við höfum verið svikin. Stefna einstaklingshyggju og hugmyndafræði um markað sem stjórnaði sér sjálfur og leiddi sjálfkrafa til bestu niðurstöðu fyrir samfélagið hefur beðið skipbrot. Eftir stöndum við hnípin, reið og full blygðunar. Við köllum eftir réttlæti, köllum eftir raunverulegri iðrun sem er forsenda allra sátta og fyrirgefningar en hún er síðasta skrefið í erfiðu sáttaferli. Þess verður ekki krafist að þolendur fyrirgefi án þess að í ljós verði leitt hverjir beri ábyrgð á því hruni sem orðið hefur og þeir geri yfirbót, bæti fyrir brot sín með áþreifanlegum hætti.

Erindi guðfræðinnar

Sá vandi sem íslenskt samfélag stendur frammi fyrir nú er ekki aðeins hagfræðilegur eða pólitískur heldur ekki síður guðfræðilegur. Guðfræðin býr að orðfæri sem talar inn í sársauka samtímans. Guðfræðin fjallar um gildi sem snúast um velferð, um náungakærleika, um samskipti og sjálfsskoðun. Guðfræði á erindi í umræðu um mannleg kjör. Hún sér fyrir sér samfélag þar sem félagslegt réttlæti ríkir og þar sem menn bera virðingu hver fyrir öðrum og láta sig skipta aðstæður hvers annars. Allt eru þetta grundvallarþættir í kristinni kenningu og eru síður en svo einkamál þeirra sem kalla sig stjórnmálamenn eða hreyfinga sem kalla sig flokka. Kannski er hluti af óförum okkar fólginn í því hver sem við erum, hvað sem við fáumst við, hverjar sem vonir okkar og þrár eru að við létum of fáa um að leiða umræðuna sem leiddi okkur inn í öngstrætið. Við sem hér skrifum ætlum að láta af því fyrir okkar leyti og deila sýn okkar með öðrum. Við ætlum leggja orð í belg í fleiri greinum hér í blaðinu, fjalla um líðan fólks eftir hið efnahagslega hrun og benda á hvaða gildi við teljum að leggja eigi áherslu í því samfélagi sem við hljótum að byggja hér upp í sameiningu. Það verður að vera réttlátt samfélag þar sem fyrst og fremst er tekið tillit til þeirra sem höllum fæti standa, samfélag þar sem kristin og sammannleg gildi um kærleika, hógværð, umhyggjuna verða lögð til grundvallar. Guðfræðin getur að sjálfsögðu ekki svarað öllum spurningum sem leita á hugann ekkert frekar en hagfræðin, stjórnmálafræðin, læknisfræðin eða lögfræðin. Nálgun hennar að viðfangsefninu er önnur og hún er gagnleg. Það er hafið yfir allan vafa af því að guðfræðin spyr fyrst og síðast um það sem mestu máli skiptir –manninn í samfélagi við skapara sinn og alla sköpun. Þessi grein er því aðeins upptaktur hjá okkur sem hér ritum. Við munum á næstunni fjalla um íslenskt samfélag á yfirstandandi tímum sem valda mörgum svo miklum sársauka.

Anna Sigríður Pálsdóttir Arnfríður Guðmundsdóttir Baldur Kristjánsson Hjalti Hugason Pétur Pétursson Sólveig Anna Bóasdóttir Sigrún Óskarsdóttir Sigurður Árni Þórðarson