Kveikjan að þessum skrifum er sú fullyrðing eða forsenda sem ýmsir virðast gefa sér að stjórnarskrárvarið trúfrelsi útiloki tilvist þjóðkirkju, kirkju sem hafi sérstaka stöðu gagnvart þjóðinni í þeim lagaramma sem skilgreinir stjórnskipan ríkisins, grundvallargildi samfélagsins og réttindi og skyldur þegnanna. Þessir einstaklingar virðast álíta það sjálfgefið og hafið yfir allan vafa að það séu eðlisbundnar andstæður milli nútímalegra hugmynda um jafnræði og trúfrelsi annars vegar og þjóðkirkju hins vegar.

Ég tel að þjóðkirkja sem njóti stuðnings og verndar ríkisvalds sé ekki úr takt við nútímalega löggjöf um kirkjumál – það sem við getum kallað trúmálarétt á 21. öld. Tilgátan sem ég legg hér fram er sú að trúfrelsi á Íslandi hafi þroskast og í reynd orðið til innan ramma íslensku þjóðkirkjunnar – í virku og skapandi samspili guðfræðinnar við íslenska menningu og þátttöku guðfræðinga í félagsmálum og þjóðmálum.

Þessa heims og annars

Í þessu sambandi er áhugavert að huga að hugtakinu trú, hvernig það er skilgreint með tilliti til aðgreiningar á því sem kallað er þessi heimur andspænis hinu handanlæga, því sem skilgreint er heilagt, frátekið og aðgreint frá hinu hversdagslega, jafnvel sagt af öðrum heimi. Það er í gagnvirku samhengi milli þessara heima sem hið opinbera svið samfélagsins er skilgreint og trúartáknin og játningar fá merkingu og gildi.

Út frá þróunarfræði – bæði sögulegri og sálfræðilegri – getum við sagt að það hafi verið áfangi í sögu mannsandans þegar þessi aðgreining, sem helst í hendur við sjálfsskilning mannsins, verður stofnanabundinn. Hér vísa ég í kenningar bandaríska trúarbragðafélagsfræðingsins Roberts N. Bellahs (Religious Evolution,1967). Hann sýnir fram á að aðgreiningin í þennan heim og annan er háð guðfræðilegri túlkun og félagslegum aðstæðum og að það sem nefnt hefur verið afhelgun veraldar er afstætt fyrirbæri. Aðalatriðið í þessu sambandi er að manneskjan gerir sér grein fyrir sviði sem er handan þess empíríska veruleika sem hún lifir og hrærist í – sviði sem fyrir hinum trúaða er veruleiki sem er varanlegri og sannari en sá sem hann getur þreifað á. Í trúarbragðasögunni getum við greint sérstakt tímabil þar sem helstu hugmyndir um frelsunarleiðir koma fram, en þá fyrst er gert ráð fyrir sál sem kjarna persónunnar, varanlegu og eilífu fyrirbæri. Trúin skilgreinir þá leið hennar til fullkomnunar sem frelsun frá því sem bindur hana við jarðlífið og fjötrar hana við takmarkanir hins holdlega veruleika og veraldlegra hagsmuni. Þessi hugsun mótar frelsunarhugmyndir kristindómsins og birtist einnig í öðrum trúarbrögðum.

Frelsunarleiðir

Kristið fólk lítur á Jesúm Krist sem frelsara sinn og það er talað um hann sem frelsara mannkynsins, frelsara heimsins. Það er vegna þess að hann tók á sig þjáningar mannanna, mannkynsins alls, og dó fyrir syndir hvers og eins. Í upprisu hans er fólgin sigur lífsins yfir dauðanum – hið raunverulega líf og frelsi mannsins samkvæmt trúnni. Trúin á Krist skapar grundvöll siðræns samfélags sem við getum kallað kirkju í víðum skilningi. Sameiningartáknin fá sérstaka trúarlega merkingu því að þau tengja vitund einstaklinganna á sérstakan hátt við samstöðutákn og siðræn gildi samfélagsins.

Í trúarbrögðum, og þá sérstaklega nýjum trúarbrögðum og nýjum trúarstefnum, er fólginn sprengikraftur frelsunar undan ríkjandi aðstæðum og veraldlegum hagsmunum. Innan trúarbragðafélagsfræðinnar er fjallað um það hvernig trúarbrögðin réttlæta ríkjandi hagsmuni og laga sig að þörf mannsins og samfélagsins fyrir stöðugleika og reglu. En þar sem trúin skírskotar til hugsjóna og handanveruleika þá býður hún þegar minnst varir upp á frelsunarleiðir sem ógna ríkjandi aðstæðum og hagsmunum.

Við sjáum þetta í sögu Ísraelsþjóðarinnar þar sem spámennirnir rísa upp fullir andagiftar og tala fyrir munn Guðs og vísa í opinberanir og sáttmála hans við þjóðina. Við sjáum þetta einnig í aðstæðum siðbreytingarinnar. Í nafni þess frelsis stendur munkurinn Marteinn Lúther frammi fyrir samanlögðu valdi keisara og páfa og vitnar til samvisku- og trúfrelsis. Hugmyndir hans um frelsi kristins manns ber að skoða í þessu samhengi og einnig rit hans Um ánauð viljans. Það er í trúnni á Guð sem maðurinn er í sannleika frjáls gagnvart heiminum og veraldlegum hagsmunum en gagnvart Guði sem skapara er vilji mannsins bundinn.

Upplýsing og guðfræðileg greining

Guðfræðileg álitamál sem upp koma varðandi greiningu á hugtakinu trúfrelsi eru heillandi viðfangsefni og brýnt að huga að því í sögulegu samhengi nú þegar íslenska þjóðin og fulltrúar hennar eru að skilgreina grundvallarréttindin með tilliti til endurskoðunar stjórnarskrárinnar. Ég tel nauðsynlegt að skoða einnig önnur mannréttindi svo sem mannhelgi og réttinn til lífs og umhyggju í ljósi guðfræðisögunnar. Hverjar eru sögulegar og hugmyndafræðilegar forsendur mannréttinda á borð við trúfrelsi og skoðanafrelsi? Hverjar eru sögulegar og hugmyndafræðilegar forsendur aðgreiningar hins trúarlega frá hinu sekúlera, þ.e. hinu veraldlega, því sem Mareinn Lúther greindi sem ríkin tvö, hið veraldlega og hið andlega? Hér þarf að koma til guðfræðileg, félagsfræðileg og sagnfræðileg greining.

Siðbreytingartíminn var mikilvægur áfangi í þróun skilgreininga á mannréttindum og það sama gildir um upplýsingarstefnu 18. aldar. Þar mótast þær hugmyndir um mannréttindi sem við erum enn að skilgreina og miða við. Þar verður einnig til aðgreining á milli hins trúarlega og veraldlega sem mótar um margt umræðuna um trú og trúartákn í opinberu rými.

Ég hef í þessu sambandi áður bent á mikilvægi þess að danska ríkið og þar með Ísland var á áhrifasvæði þýsku upplýsingarinnar. Afhelgun og skilgreining grundvallargilda með tilliti til hins opinbera rýmis þróaðist með ólíkum hætti á þessum tveimur menningarsvæðum. Áherslur á grundvallargildi eins og trú og trúfrelsi voru aðrar á þýska menningarsvæðinu en í Frakklandi þar sem upplýsingarmenn stóðu andspænis rómversk-kaþólsku kirkjunni og tangarhaldi hennar á menningu, menntakerfi og stjórnmálum landsins. Þótt um formlegan aðskilnað ríkis og kirkjustofnana sé að ræða í Þýskalandi þá hefst stjórnarskráin sem samin var fyrir hið endurreista Þýskaland eftir hrunið í síðari heimsstyrjöldinni á tilvísun í Guð, svona rétt eins og til að sannfæra Evrópubúa um að þýska þjóðin meini eitthvað með því sem hún segi um mannréttindi og frið. Inngangur núgildandi stjórnarskrár Þýskalands er þessi:

„Í vitund um ábyrgð sína gagnvart Guði og mönnum, með það markmið í huga að þjóna heimsfriðnum sem einn jafnrétthárra aðila í sameinaðri Evrópu, hefur þýska þjóðin sett sér þessi grundvallarlög í krafti valds síns til að setja sér stjórnlög.“

Upplýsingahugmyndirnar í Danmörku og á Íslandi birtust í hugsjónum og störfum embættismanna, fulltrúa kerfisins þar sem ríki og kirkja voru samofin á öðrum forsendum en í Frakklandi. Hannes biskup Finnsson Skálholtssbiskup og Magnús Stephensen dómstjóri, sálmaskáld og stofnandi og talsmaður Landuppfræðingafélagsins voru talsmenn upplýsinarinnar og um leið hins menntaða einveldis.

Trúfrelsi í danska ríkinu Einveldið innlimaði hina evangelísk-lúthersku kirkju í stjórnkerfi sitt. Almennur prestsdómur var ógnun við þetta fyrirkomulag, borgaraleg réttindi bundin sakramentum kirkjunnar og börn andmælenda kerfisins skírð nauðungarskírn með lögregluvaldi ef með þurfti. Þegar hrikti í stoðum einveldisins fer aftur að kræla á hugmyndum um trúfrelsi og frelsi kristins manns gagnvart yfirvöldum. Hinn almenni prestsdómur verður að pólitísku afli í píetismanum og í alþýðlegum vakningahreyfingum sem náðu fram að ganga í nafni trúfrelsis.

Guðfræðingurinn og heimspekingurinn Sören Kierkegaard gerir heiftarlega árás á hina kristnu hugmyndafræði einveldisins og þeirrar borgarastéttar sem þreifst í skjóli þess. Þessa uppgjörs sér enn stað í tilvistarheimspekinni sem hann lagði grunninn að. Skálpresturinn og uppeldisfræðingurinn Grundtvig gerir einnig uppreisn gegn kerfinu og leggur grunninn að alþýðlegri vakningahreyfingu og guðfræðistefnu sem enn á sér stað í dönsku kirkjulífi. Hér ber einnig að geta danska Heimatrúboðsins sem var öflug kristin hreyfing á seinni hluta 19. aldar og lengur. Um og eftir miðja 19. öld kom andspyrnuhreyfingin á Íslandi fram í þjóðfrelsisbaráttu, en trúarlegt og guðfræðilegt uppgjör við einveldistímann varð að bíða aldamótanna 1900 þegar frjálslynda guðfræðin brýst fram á örfáum árum til sigurs í íslensku kirkjulífi. Lútherska fríkirkjuhreyfingin er sérkafli í þessari þróun sem of langt mál yrði að fara ítarlega út í hér, en það er ljóst að hún var skilgetið afkvæmi þjóðkirkjunnar og í upphafi eins konar fyrirrennari sjálfstæðrar, frjálsrar og þjóðlegrar evangelískarar lútherskar kirkju.

Þegar við horfum aftur til Þýskalands og þess sem gerist í akademískri guðfræði verður nafn Friedrichs Schleiermachers strax fyrir okkur, en hann lagði hugmyndagrundvöll þjóðkirkjunnar, kirkju sem er ekki lengur stjórnardeild í einveldisfyrirkomulagi og tæki ríkisstjórnar til félagslegs taumhalds. Þjóðkirkjuguðfræðin tekur tillit til forsendna einstaklings, þjóðmenningar og félagslegra aðstæðna almennings.

Schleiermacher endurskilgreindi fræðilegan grunn guðfræðinnar gagnvart harðri gagnrýni upplýsingarstefnunnar og hann var hugmyndafræðingur þeirra þjóðfrelsismanna sem sömdu dönsku stjórnarskrána 1849 með ákvæðinu um trúfrelsi og evangelísk-lútherska þjóðkirkju sem nyti stuðnings og verndar ríkisvalds án þess að vera ríkiskirkja.

Trú og frelsi í guðfræði Schleiermachers Trúarhugtak Schleiermachers er athyglisvert í þessu sambandi. Trúin er manninum eðlislæg og hluti af lífinu sjálfu. Áherslan er á tilfinninguna fyrir einingu og merkingu sem skírskotar annars vegar til frelsisþrár mannins og hins vegar til þarfar hans að tengjast handanlægum veruleika eða mætti. Þessi tilfinning er samofin persónuþroska einstaklingsins og hún fær aðeins þrifist í trúarsamfélagi sem er kirkjan, söfnuður trúaðra sem aldrei getur beitt valdi til að innræta mönnum trú. Það er því tómt mál að tala um aðgreiningu trúar frá hinu opinbera rými samkvæmt þessari guðfræði en um leið hlýtur hún að virða þá einstaklinga sem velja að hafna ríkjandi hugmyndum um Guð, veruleikann og yfirnáttúruleg öfl.

Dr. Sigurjón Árni Eyjólfsson dregur saman áhersluna á frelsið í guðfræði Schleiermachers í bók sinni Ríki og kirkja: Uppruni og þróun þjóðkirkjuhugtaksins. Hann segir:

„Frelsistilfinninguna og skilning á henni öðlist maðurinn í uppeldinu, í námi og af reynslu af því að vera í samfélagi við aðra. Frelsistilfinningin er því ekki sjálfsprottin, heldur vaxi hún innra með manninum og þroskist. Athyglisvert er að frelsið byggist að mati Schleiermachers á þeirri vitund að maðurinn sé háður einhverju sem er honum æðra og öflugra og það veitir honum frelsi og mátt til athafna. Í þessu ferli gegna trúarbrögð lykilhlutverki.“ (Bls. 94.)

Í þjóðkirkju sem skilgreind er út frá þessum forsendum er gert ráð fyrir fjölbreytileika sem hvorki yfirvöld eða trúarjátningar geta takmarkað. Þjóðkirkjuna sér Schleiermacher fyrir sér sem lýðræðislega stofnun í virkri samræðu við menningu og félagsmál þar sem hlúð er að trúarforsendum einstaklinga sem eru mismunandi á vegi staddir á lífsgöngu sinni.

Annar þýskur guðfræðingur lagði mikið til guðfræðiumræðunnar á Íslandi um aldamótin 1900 en það var Albrecht Ritschl. Hann krafðist skilyrðislauss rannsóknarfrelsis fyrir guðfræðinga og þá einkum og sérílagi gagnvart túlkun og ritskýringu rita Biblíunnar. Trúarhugtak hans er einnig framlag til umræðunnar um frelsishugtakið – en kristna trú sá hann sem siðferðislegt afl sem leysi manninn úr ánauð fátæktar, vanþekkingar og kúgunar. Þessi stefna fól í sér bjartsýna trú á mátt mannsins sem sló rækilega í gegn í íslensku kirkjulífi og hafði áhrif á mótun nútímalegs menntakerfis á Íslandi.

Frelsunarguðfræði íslenskrar borgarastéttar Í þessu sambandi má geta hinnar byltingarkenndu guðfræði enska safnaðarkirkjuprestsins R.J. Campbells sem samdi bókina New Theology sem út kom árið 1906. Þórhallur Bjarnarson forstöðumaður Prestaskólans og biskup landsins árin 1909 til 1916 þýddi kafla úr þessu riti og birti í Nýju kirkjublaði sem hann gaf sjálfur út. Þessi bók, sem heitið „nýja guðfræðin“ er dregið af, var notuð við kennslu í guðfræðideildinni nýju sem til varð með stofnun Háskóla Íslands árið 1911. Campbell varar kristið fólk við því að treysta utanaðkomandi algildisvaldi í trúarefnum, hvort sem það er kirkjustofnun, ritningar eða trúarjátningar. Að líta svo á að þarna sé að finna órjúfanleg lög um aldur og ævi telur hann hégómann einberan og bætir við:

„Alt þetta er ekki annað en hækjur, þegar bezt lætur, en þegar illa fer, þá verður þetta ytra vald haft á mannsandann, hræðilegur farartálmi á framsóknarbraut mannssálarinnar. Inni í sjálfri mannssálinni er dómsvaldið algilda, en ekki fyrir utan hana.“ (Nýtt kirkjublað 15. feb. 1908.)

Þessi bjartsýna kristna hugmyndafræði rann saman við þjóðfrelsisbaráttuna á Íslandi og hana má kalla hugmyndafræði íslenskrar borgarastéttar á fyrstu áratugum 20. aldar. Við stofnun guðfræðideildar H.Í. fylgdu allir þrír föstu kennararnir þessari guðfræðistefnu og hennar má sjá stað mun lengur en við aðra háskóla í Evrópu, allt fram á áttunda áratuginn.

Fróðlegt er að lesa skrif Björns Magnússonar, sem var kennari hér við deildina 1945-1974, um trúfrelsið í kirkjunni, játningafrelsi bæði presta og sóknarbarna. Í fyrirlestri á prestastefnu 1949 gerir hann grein fyrir afstöðu frjálslyndu guðfræðinnar og segir:

„Spurningin um gildi játningarita er spurning um heilagan anda. Svari menn henni á þá leið, að í þeim felist endanlegur úrskurður um trúaratriði, er það hið sama og neita því að heilagur andi haldi áfram að starfa í mönnum og leiða þá í allan sannleikan.“ (Kirkjublaðið 26. sept. 1949.)

Björn telur bænina Faðir vor eina nægja sem játningu kirkjunnar og bætir við:

„Hún er /því / sú játning sem vér eigum sannasta og dýrasta. Hún er hið sanna sameiningartákn allra kristinna lærisveina Jesú“. (Kirkjublaðið 26. sept. 1949.)

Trúarjátningar eða ekki? Niðurstaða mín er samt sem áður ekki sú að afnám trúarjátninga tryggi lifandi trú og trúfrelsi. Það fer eftir menningarlegu og pólitísku samhenginu hvernig trúfrelsi er tryggt í opinberu rými og hvernig það rými er skilgreint og réttlætt. Aðstæður voru sérstakar á Íslandi í lok 19. aldar þegar frjálslynda guðfræðin braut sér leið í því staðnaða pólitíska andrúmslofti sem þá ríkti í þjóðfélagi bænda og embættismanna. Rétttrúnaðurinn var þá orðinn eins og andlegt vistarband yfir trúarhugsun landsmanna og lítill skilningur á lifandi og skapandi trúarlífi sem höfðaði til einstaklinganna. Játningafrelsi presta og safnaða blés hins vegar nýju lífi í kirkjuna og guðfræðina. Andófið gegn játningaritum var hluti af nútímalegri og skapandi hugsun og fór saman við andóf gegn úreltu kirkjufyrirkomulagi sem drap lifandi trú í dróma og var eins og helsi á lifandi og nærandi trú og þroskandi trúarlíf.

Hins vegar veitti játningabundinn kristindómur unglingavakningu Friðriks Friðrikssonar nauðsynlega kjölfestu í því nýja samfélagi sem var að verða til í Reykjavík rétt eftir aldamótin 1900. Um þetta hef ég fjallað ítarlega í tímaritinu Sögu (1984). Friðrik hafði lag á því að innræta ungum drengjum kristna trú án þess að fjötra um of samvisku þeirra við lærðar játningar og syndaskilning rétttrúnaðarins. Hér ber einnig að geta þess að játningakirkjan þýska veitti alræði nasismans öflugt hugmyndafræðilegt viðnám. Hún beitti játningaritum fyrir sig og skapaði þannig andóf heiðnu alræðisvaldi og lagði um leið trúverðugan grunn að trúfrelsi. Það sama gerði Lútherska heimssambandið eftir seinna stríð þegar hafist var handa um endurreisnarstarfið – að byggja upp hina nýju Evrópu úr rústum. Þar voru játningaritin sameiningartákn og grunnur samstarfs.

Innan íslensku þjóðkirkjunnar hafa rúmast ólíkar guðfræðistefnur og það hefur lagt grunninn að þeirri fjölmenningu og fjölhyggju sem íslenskt samfélag stendur frammi fyrir núna á 21. öld. En sem fyrr er þessi kirkja sameiningartákn meirihluta þjóðarinnar og fyrir þann hluta sem ekki kennir sig við þessa kirkju er hún reiðbúin til samtals, samstarfs og þjónustu þar sem því verður við komið.

Upphaflega flutt á málstofu Guðfræðistofnunar H.Í. 28. nóvember 2012.