Prédikun flutt í Hallgrímskirkju 27. ágúst 2023. Guðspjall dagsins: Lúkas 13.10-17.
Á morgun, 28.
ágúst, eru 60 ár síðan dr. Martin Lúther King yngri lét í ræðu hin frægu orð
falla: „Ég á mér draum“. Við vitum öll hver Martin Lúther King var. Hann var
óumdeildur leiðtogi í baráttu blökkumanna í Bandaríkjunum fyrir sjálfssögðum
mannréttindum, baráttu gegn kúgun, ofbeldi og mismunum sem var og er
raunveruleiki þeldökkra í vestrænum samfélögum – ekki aðeins Bandaríkjunum – þrátt
fyrir að auvirðilegt þrælahaldið hafi að nafninu til verið afnumið fyrir löngu,
kúgunarkerfi sem mun um eilífð vera svartur blettur á sögu Vesturlanda, sögu af
efnahagslegum uppgangi og fordæmalausri velmegun en velmegun sem í grunninn
byggist á blóði og svita þræla.
Það hefur m.a.
verið rifjað upp á þessum tímamótum að innan Alríkislögreglunnar, FBI, hafi
verið haft á orði að Martin Lúther King væri „hættulegasti negri í Bandaríkjunum“,
„the most dangerous negro in America”. J. Edgar Hoover, forstjóri Alríkislögreglunnar,
óttaðist ekkert frekar en að upp risi „svartur messías“ að baki hverjum
þeldökkir íbúar landsins myndu fylkja sér og rísa upp gegn ranglætinu – enda
njósnaði FBI um King og áreitti og hafði í hótunum við hann um árabil.
Ræðu Kings,
sem hann hélt frammi fyrir kvartmilljón manns við lok mannréttindagöngu til
Washington 28. ágúst 1963 og var sjónvarpað beint út um gjörvöll Bandaríkin,
hefur verið lýst sem þáttaskilum í mannréttindabaráttu blökkumanna í
Bandaríkjunum. Hann beindi spjótum sínum
ekki aðeins að mismunun og kúgun blökkumanna heldur að efnahagslegum ójöfnuði
almennt séð og ekki síst stríðsrekstri sem þegar öllu er til skila haldið allir
tapa á nema auðvaldið sem stendur að baki hernaðariðnaði heimsins. Hann benti á
það í boðskap sínum að arðráns- og hernaðarhyggjan sem liggur stjórnmála- og
hagkerfi heimsins til grundvallar bitnaði á öllum, ekki bara þeldökkum heldur
einnig hvíta almúgamanninum sem berðist í bökkum og þess vegna væru örlög
þeirra samtvinnuð – örlög okkar allra væru samtvinnuð – eða með öðrum orðum:
Við værum þegar allt kæmi til alls á sama báti. Þess vegna höfðaði hann ekki
aðeins til síns eigin fólks en beindi ekki síst orðum sínum til hvítra samlanda
sinna. Aðeins með því að allir tækju höndum saman væri hægt að byggja upp
réttlátt samfélag.
En í ræðunni, þar
sem hann stóð við hið mikla minnismerki Abrahams Lincolns, benti King á þá
sorglegu staðreynd að 100 árum eftir að þrælahald hefði verið afnumið með
lögum væru bandarískir blökkumenn ekki enn orðnir frjálsir. Þeir væru enn í
fjötrum aðskilnaðar og hlekkjum mismununar. Tilskipun Abrahams Lincolns um
frelsi til handa ánauðugum Bandaríkjamönnum hefði komið eins og hamingjurík
dögun sem myndi benda endi á hina löngu nótt ánauðarinnar en einni öld síðar
byggi blökkumaðurinn á afskekktri eyju fátæktarinnar í miðju reginhafi
velmegunar.
Spurningin sem
hlýtur að vakna í ljósi þessara orða Kings er sú hvort að hann hafi ekki talað
fyrir daufum eyrum þegar hann reyndi að höfða til samvisku hvítu
millistéttarinnar og ráðandi afla vegna þess einfaldlega að þeir sem hafa vilja
ógjarnan missa það sem þeir hafa en helst eignast meira – og þeirri köldu
staðreynd að efnahagsleg velmegun eins byggist að einhverju leyti á arðráni
annars?
„Ég á mér þann
draum,“ sagði King, „að einhvern tíma muni þessi þjóð rísa upp og lifa inntakið
í sinni eigin grundvallarjátningu“ og vísaði í þessi orð
sjálfstæðisyfirlýsingar Bandaríkjanna: „Vér álítum þetta sjálfsögð sannindi,
nefnilega, að allir menn séu skapaðir jafnir.“ Og King hélt áfram. „Ég á mér
þann draum,“ sagði hann, „að einhvern tíma muni börnin mín fjögur tilheyra þjóð
þar sem þau munu ekki dæmd eftir húðlit sínum heldur eftir skapgerð sinni og
mannorði.“
Hversu
sorglegt er það ekki að þessi orð skuli enn eiga við – meira að segja hér á
Íslandi!
En þrátt fyrir
að King talaði um að hann ætti sér draum, þá var hann ekki að hugsa um
framtíðina. Nei, þvert á móti – og kannski þótti hann þess vegna svo hættulegur
í augum þeirra sem vildu halda óbreyttu kerfi. Það var ekki á morgun, ekki í
næstu viku, ekki á næsta ári eða eftir 10 ár, heldur í dag, sem varð að gera
drauminn að veruleika. „Við höfum komið hingað“, sagði hann, „á þennan helga
stað til þess að minna Ameríku á knýjandi mikilvægi augnabliksins. Þetta er
ekki tíminn fyrir þann munað að slaka á eða taka eitt skref í einu. Tíminn er
kominn til þess að gera raunveruleika úr fyrirheitum lýðræðisins. Tíminn er
kominn til þess að klifra upp úr dimmum og hrjóstrugum dal aðskilnaðar upp á
sólríkan stíginn þar sem ríkir jafnrétti kynþáttanna.“
En kerfisbundið
lögregluofbeldi gagnvart blökkumönnum og hin viðsjárverða staða sem er uppi í
dag varðandi uppgang kynþáttahyggju sýnir okkur að það er sama þótt gefnar séu
út tilskipanir og yfirlýsingar af stjórnvöldum ef hugur fylgir ekki máli hjá
almenningi, borgurunum hverjum og einum. Staðan í Bandaríkjunum er lýsandi dæmi
þar sem viðauki við stjórnarskrá og tilskipun Abrahams Lincolns á sínum tíma
dugðu ekki til vegna þess að það var og er ekki nægilega ríkur vilji hjá nógu
mörgum borgurum landsins til þess að raungera sýn stjórnarskrárákvæða og lagabókstafs.
Að breyttu
breytanda má kannski segja að hið sama sé uppi á teningnum varðandi stöðu
lífríkisins í dag. Það eru haldnar ráðstefnur og leiðtogar heimsins skrifa upp
á hinar og þessar yfirlýsingar um aðgerðir í loftslagsmálum en lítið er um
efndir – kannski vegna þess að verkefnið virðist svo óyfirstíganlegt og vegna
þess að til þess að raunverulegur árangur náist þurfa allir jarðarbúar að taka
höndum saman um aðgerðir. Og það er hægara sagt en gjört að ná þeim
samtakamætti – þó ekki nema væri meðal leiðtoga þeirra átta milljarða manna sem
lifa á Jörðinni nú um stundir.
En það verður
að gerast. Við getum ekki leyft okkur þann munað að slaka á og slá því
endalaust á frest að hætta að menga og arðræna Jörðina af því að það þarf að
halda neysluhagkerfinu gangandi til þess að fóðra neytendur á neysluvarningi,
bæði matvælum og hvers kyns velsældarvarningi – og gerð er sú krafa að matvælin
séu sem ódýrust vegna þess að neytandinn verður að hafa nóg aflögu til þess að
kaupa þar að auki allan óþarfann sem er yfirleitt ekki svo ódýr. Því verður að
mínu viti ekki á móti mælt að í baráttunni um heill heimsins og þeirra sem hann
búa takast á tveir herrar, Mammón og Guð lífsins, skapari himins og jarðar, sem
hefur skapað allt til þess að það lifði. En í hinu kapítalíska heimshagkerfi
leikur enginn vafi á því hvorum herranum skuli þjóna. Forgangsröðunin er á
hreinu á þeim bænum: hámarksgróði fjármagnseigandans er í forgangi, velsæld
manneskjunnar, já heilu samfélaganna, og heilsa lífríkisins eru ávallt
aukaatriði.
Jesús er
einmitt að vekja viðmælendur sína til umhugsunar um forgangsröðun í
guðspjallinu. Hvort var mikilvægara að bregðast við neyð konunnar, sem hafði
verið kreppt í 18 ár, eða að fylgja mannanna reglum um það hvað mátti gera og
hvað ekki á hvíldardegi? Jesús var ekki í vafa en bendir í leiðinni á hræsni samkundustjórans:
ef málið snerist um húsdýr í hans eigu myndi hann ekki hika við að sinna
grundvallarþörfum þess á hvíldardegi. Röksemdarfærsla Jesú byggist á því að
leiða af hinu síðra til hins æðra: Ef það gildir um búfénað, þá gildir það enn
frekar um manneskjur. Og hér var ekki aðeins um grundvallarþörf konunnar að
ræða heldur áþján sem hafði þjáð hana í heil 18 ár og komið í veg fyrir að hún
gæti lifað lífinu til fulls. Þess vegna er Jesús alls ekki sammála þeim rökum
að konan ætti að koma á öðrum degi en hvíldardegi; hún var þarna í
samkunduhúsinu ásamt honum sem var fær um að lækna hana og það varð að grípa
tækifærið. Hún hafði ekki efni á þeim munaði að bíða. Samkundustjóranum var
hins vegar nokk sama þar sem málið snerti hann ekki persónulega en særði hins
vegar þá hugmynd sem hann hafði um helgi hvíldardagsins og þá líklega hann
persónulega sem einhvers konar yfirvald í þeim efnum. Engu að síður sá hann enga sök í því að brynna
sínum eigin skepnum á hvíldardegi – enda voru hans eigin hagsmunir í húfi.
Það má að mínu
viti líta á krepptu konuna sem táknmynd fyrir kúgun af hvers kyns toga. Bogið
bak hennar er líka blóðrisa bak ambáttar á bómullarakri í Mississippi; hennar
kreppta ástand er vonlaus fátæktargildran sem meirihluti mannkyns finnur sig í,
streðandi líkt og húsdýr daginn út og daginn inn við að framleiða ódýran mat og
glingur fyrir óseðjandi neyslusamfélag. Og síðast en ekki síst er sjúkleiki
hennar táknmynd fyrir ástand sköpunarinnar. Og þá getum við íhugað fyrir hvern
Satan er táknmynd, sem Jesús gerir ábyrgan fyrir áþján konunnar.
Hér er spurt
um forgangsröðun og gildismat. Hvort er mikilvægara: að viðhalda
ofgnóttarlífsstíl minnihluta jarðarbúa sem þrífst á áþján heimsins, lífsstíl sem meira að segja hin góða sköpun
Guðs er byrjuð að kikna undan eða að bregðast nú þegar við jafnvel þótt það
kosti það að lífskjör hinna velmegandi í heiminum skerðist?
Með því að
lækna krepptu konuna sýnir Jesús samkundustjóranum og okkur í hverju besta
guðsþjónustan felst – það er með því að sýna náungakærleika í verki. Það ætti
þar af leiðandi að vera æðsta markmið kristinnar kirkju og sérhverrar kristinnar
manneskju.
